Ijtimoiy va texnika fakulteti iqtisodiyot kafedrasi

Zamonaviy sharoitda iste'molchi xatti-harakati

Zamonaviy sharoitda iste'molchi iste'moliga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan asosiy omillarni ko'rib chiqing:
1) An'anaviy iste'molchi harakati.
Qayta-qayta takrorlanadigan harakat an'anaviy bo'lib, avtomatik ravishda, o'ylamasdan amalga oshiriladi. Bunday avtomatik rejimda kundalik xatti-harakatlar energiya, asab, vaqtni sezilarli darajada tejashga imkon beradi va har bir xaridda miyangizni chalg'itmaslikka imkon beradi. Mahsulot, uni olish joyi odatga aylanadi. An'anaviy harakat modelida narxlarning kichik o'zgarishlarini butunlay e'tiborsiz qoldirish mumkin: odat kuchi iqtisodiy hisob-kitobdan kuchliroqdir. Ayniqsa, tez-tez an'anaviy xatti-harakatlar modeli juda o'ziga qaram bo'lgan tovarlarni (alkogol, tamaki, giyohvand moddalar) xarid qilishda ishlaydi. Bunday holda, mavjud moliyaviy potentsial doirasidagi narxlarning o'zgarishi odatda e'tiborga olinmaydi.
An'anaviy harakat narxlarning bunday ko'tarilishi bilan buziladi, bunda shaxs endi odatiy iste'mol modelini saqlab qolish uchun vositaga ega emas. O'z ehtiyojlarini an'anaviy tarzda qondira olmaslik bilan duch kelgan holda, u maqsadga yo'naltirilgan xatti-harakatlar modeliga kiradi.
Ko'pgina G'arb savdo firmalarining strategiyasi xaridorlar o'rtasida an'anaviy xatti-harakatlar mexanizmini ishlab chiqishga qaratilgan. Hiylalardan biri shu do'konda xaridlarni rag'batlantirishdir: har bir xarid uchun ma'lum bir miqdor uchun vaucher, shtamp va boshqalar chiqariladi, ularning to'planishi bir muncha vaqt o'tgach yoki hatto mahsulotni katta chegirma bilan sotib olish imkonini beradi. bepul oling. Xuddi shunday, xaridorlar tovarlarning ma'lum bir markasi bilan bog'langan: har bir xarid bilan ular kupon oladi, uning to'planishi ularga chegirmalar yoki bepul xarid qilish huquqini beradi. Bunday o'yinga jalb qilingan odam endi tovar sifatini maqsadli baholay olmaydi va narxlarni taqqoslay olmaydi, u kollektor kabi kuponlar to'plamiga intilish bilan band.
2) Instrumental harakat.
Instrumental harakatlar asosiy ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan bo'lib, uni e'tiborsiz qoldirib bo'lmaydi. Bu erda muhim shartni qo'yish kerak: inson o'z tanasining ob'ektiv ehtiyojlariga emas, balki ular haqidagi g'oyalariga, ob'ektiv manfaatlarga emas, balki ularga qarashga qarab boshqariladi.
Bir qator ehtiyojlar odamlar tomonidan asosiy deb hisoblanadi, ularni e'tiborsiz qoldirib bo'lmaydi. Shuning uchun, zaruriy tovarlarni sotib olish to'g'risida qaror qabul qilishda, odamlarning moliyaviy imkoniyatlaridan tashqariga chiqmaydigan narxlarning o'zgarishi ularning iste'moliga sezilarli ta'sir ko'rsatmaydi. Bunday hollarda bunday tushuntirish eshitiladi: "Ular bundan tejashmaydi."
Ushbu ongli ehtiyojlar ro'yxati ma'lum bir xalq va vaqtning madaniyati bilan belgilanadi. Shunday qilib, Rossiyada va boshqa bir qator mamlakatlarda non bunday daxlsiz to'plamga tegishli, garchi ko'p xalqlar uni umuman iste'mol qilmaydi yoki juda cheklangan miqyosda qiladi. Dori-darmonlar va tibbiy xizmatlar ham xuddi shu turdagi tovarlarga tegishli: bemorni narxning o'zi emas, balki cho'ntagida etarli miqdorda pul yo'qligi to'xtatadi. Pul bor ekan, bu tovar va xizmatlar sotib olinadi, narx oshishiga e’tibor berilmaydi.
3) Inflyatsiya davrida iste'molchining xatti-harakati.
Inflyatsiya dunyoning barcha mamlakatlari iqtisodiy tarixiga xos xususiyatdir. U iqtisodiy ayirboshlash qoidalarini tubdan o'zgartiradi va iste'molchilarning xatti-harakatlariga kuchli ta'sir ko'rsatadi.
Narxlarning ko'tarilishi rossiyaliklarni tashvishga soladigan asosiy masalalardan biridir. 1992-1993 yillarda narxlarning tez o'sishi davrida, 1998 yil avgust oyidan boshlab, bu omil iste'molchilarning asosiy bosh og'rig'iga aylanadi, bu omilsiz iqtisodiy qaror qabul qilinmaydi.
Iste'molchi reaktsiyasining birinchi bosqichi. “Tajriba shuni ko'rsatadiki, umuman aholi vaziyatni tushunish va undan chiqish yo'lini topishda juda sust. Boshida odatlarning o'zgarishi hatto teskari yo'nalishda ham amalga oshiriladi va hukumatning pozitsiyasini engillashtiradi. Aholi shu qadar o‘rganib qolganki, pul – qiymatning eng oliy o‘lchovidir, narx oshishining dastlabki davrida uni o‘tkinchi deb hisoblaydi va shuning uchun pulni tejaydi va harajat qilishdan o‘zini olib qoladi. avvalgidan ko'ra pul shaklida kattaroq real qiymat. Ingliz iqtisodiy nazariyasining klassiki J.Keyns 1923 yildagi inflyatsiyaga reaksiyani shunday tavsiflagan. Iste'molchi reaktsiyasining ikkinchi bosqichi. “Ammo ertami-kechmi ikkinchi bosqich keladi. Aholining fikricha, qog'oz egalari maxsus soliq to'laydilar va davlat xarajatlarini qoplaydilar va ular o'z odatlarini o'zgartira boshlaydilar va qog'oz pullarini minimallashtirishga harakat qiladilar.
Bunga turli yo'llar bilan erishiladi:
1) pul turli xil narsalarga, masalan, zargarlik buyumlariga yoki uy-ro'zg'or buyumlariga joylashtiriladi.
2) Aholi uy-ro'zg'or xarajatlari uchun mo'ljallangan mablag'larni va bu mablag'lar sarflanadigan o'rtacha vaqtni qisqartirishi mumkin.
Aholining bir qismi ko'z o'ngimizda eriyotgan pullardan tezda xalos bo'lish istagida hatto eng dolzarb ehtiyojlarni qondirish uchun ham muntazam ravishda naqd pul tanqisligi yuzaga keladigan vaziyatga tushib qoladi. Bu erda qarz olish kerak, lekin kim o'z manfaatlarini qurbon qilmasdan, inflyatsiya davrida qarz beradi?
Naqd puldan xalos bo'lish istagining yana bir natijasi shundaki, odatda ko'proq yoki kamroq uzoq muddatli jamg'armalar natijasida olingan tovarlar mavjud bo'lmaydi. Barcha pullar joriy iste'molga, mayda-chuyda narsalarga, ba'zan hatto keraksiz narsalarga ham sarflanadi, ularni ish haqi olgandan keyin darhol sotib olish mumkin.
Xuddi shu qiziqishdan "puldan qutulish" ko'plab iste'mol tovarlarini katta miqdorda sotib olish istagi paydo bo'ladi, bu sizga inflyatsiyadan xalos bo'lishga va ochlik muammosiga duch kelmaslikka imkon beradi. Ko'pincha bu kelajak uchun oziq-ovqat sotib olishdir.
Umuman olganda, inflyatsiya davridagi odamlarning xatti-harakati ma'muriy tizim hukmronligi davridagi xatti-harakatlariga o'ziga xos tanqisligi bilan o'xshaydi: bu erda ham, u erda ham oz qiymatli pullarini tovarga aylantirish istagi bor. Biroq, sezilarli farq bor: bozor iqtisodiyoti sharoitida inflyatsiya doimiy ravishda o'sib borayotgan narx darajasi bilan talabni sezilarli darajada cheklaydi, umumiy tanqislikning oldini oladi.
Inflyatsiyaning tabiiy natijasi inflyatsiya ta'sirida bo'lgan pulni barqaror xorijiy valyutaga aylantirish orqali qochishdir. Natijada chet el valyutasi xorijiy hududda to‘lov vositasi funksiyalarini, qiymat zaxirasi funksiyalarini va hokazolarni oladi. Inflyatsiya sharoitida jamg'arish va inflyatsiyadan qochish vositasi sifatida foydalaniladigan oltin va boshqa qimmatbaho buyumlarga talab keskin oshadi.
4) Iste'molchilarning mantiqsiz xatti-harakatlari.
Irratsional xulq-atvor maqsadga yo'naltirilgan xatti-harakatlarga qarama-qarshidir. Agar birinchisi maqsadlarni ongli manfaatlar bilan bog'lash, mumkin bo'lgan yutuqlar va xarajatlar muvozanatini hisoblash asosida harakat rejasini tuzish bilan tavsiflangan bo'lsa, unda irratsional xatti-harakatlar bundan mahrum bo'ladi. U faqat bilvosita hushyor hisoblash bilan bog'liq bo'lgan psixologik mexanizmlarga asoslanadi. Bunday harakatni amalga oshirgandan so'ng, odam tinchlanib, hushyor tahlil qilish qobiliyatini tiklab, nima qilganini oddiygina tushuntiradi: "Jin aldadi" yoki "Menga nimadir tushdi ..."
Mantiqsiz xulq-atvor mexanizmlari insonning psixologik reaktsiyalariga asoslanadi: taqlid qilish, kimningdir g'oyasini yuqtirish, taklif qilish. Olomonning fikri irratsional iste'molchi xulq-atvorini shakllantirishga yordam beradi. Olomon - bu salbiy yoki ijobiy bo'lishi mumkin bo'lgan bir tuyg'u tomonidan qo'lga kiritilgan odamlar guruhi. Olomonda odamlar soni sifat jihatidan boshqacha ruhiy va intellektual holatga o'tadi. Butun dunyoda aholining misli ko'rilmagan kontsentratsiyasi kuzatildi. Endi biz har kuni o'zimizni eng zich olomonning o'rtasida: avtobuslarda, metrolarda, yirik do'konlarda, shahar bozorlarida topamiz. Bu bizni xatti-harakatimizga ta'sir qila olmaydigan kuchli psixologik maydonga qo'yadi. O'tgan asrlarda ko'pchilik bunday olomonni juda kamdan-kam uchratgan.
Vahima ham irratsional xulq-atvor manbalarining hodisalaridan biridir. Vahima paydo bo'lishiga bir qator omillar yordam beradi. Birinchidan, charchoq, depressiya, ochlik, mastlik, uzoq uyqusizlik yoki oldingi ruhiy zarba; ikkinchidan, haddan tashqari ajablanish, katta noaniqlik, yaqinlashib kelayotgan xavf-xatarda o'z kuchsizligini anglash, rahbarlarga ishonchni yo'qotish kabi psixologik hodisalar.
Mantiqsiz xatti-harakatlarning eng keng tarqalgan shakllaridan biri giyohvandlik yoki giyohvandlikdir. Giyohvandlik - bu dori-darmonlarga qarshi chidab bo'lmas ishtiyoq bilan tavsiflangan kasallik bo'lib, kichik dozalarda eyforiyani, katta dozalarda esa hayratlanarli, giyohvand uyquni keltirib chiqaradi. Dori vositalaridan muntazam foydalanish dozani oshirish zaruratini keltirib chiqaradi. Giyohvandlik mexanizmining markazida giyohvandlik moddasiga qaramlik yotadi. Natijada, fiziologik ehtiyoj shakllanadi, uning noroziligi jismoniy azob-uqubatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Ushbu preparatni qo'llash tajribasi ortib borishi bilan uning samaradorligi pasayadi, shuning uchun odatdagi yuqori dozani olish uchun yuqori dozalar talab qilinadi. Bir qator zaif dorilar kuchli va sog'lom odamlarga ozgina ta'sir qiladi, bu ularning zararsizligi haqidagi tasavvurni yaratadi.
Giyohvandlik ijtimoiy qurilishning natijasidir: jamiyat turli holatlarda giyohvand moddalarni boshqa mahsulotlardan ajratib turadigan chiziqni turli yo'llar bilan hal qiladi. Shu sababli, turli mamlakatlarda va turli vaqtlarda bir xil mahsulot dori sifatida tasniflanishi yoki tan olinmasligi mumkin. Spirtli ichimliklar va tamaki odatda bunday chegaraviy vaziyatda topiladi. Aksariyat mamlakatlar ularni giyohvand moddalarni o'z ichiga olgan mahsulotlar sifatida tasniflaydi va ularning iste'molini yoshga qarab cheklaydi, ko'pincha spirtli ichimliklarni ma'lum joylarda, haftaning ma'lum soatlarida yoki kunlarida sotishni taqiqlaydi. Giyohvandlikka ruju qo‘ygan odam o‘zini mantiqsiz iste’molchiga o‘xshatadi: u bu mahsulot sog‘liq uchun zararli va hayotga xavf tug‘dirishini yaxshi bilishi mumkin, ammo undan voz kechish insonning kuchi yetmasligi mumkin. Va dovdirab qolgan odam o'zi juda yaxshi ko'radigan tubsizlikka boradi.
Oksford universitetidan Richard Eliot besh yildan ko'proq vaqtini "do'konga qaramlik" deb atagan narsani o'rgandi. Uning so‘zlariga ko‘ra, faqat ellik million aholisi bo‘lgan Buyuk Britaniyada bir million xaridor giyohvandlardir. Uning fikricha, xarid qiluvchilar haqiqatdan ham hayotdan baxtsiz va qo'rquvga to'la kasal odamlardir. Ular uchun xarid qilish ularni ezadigan muammolardan qochishdir (ya'ni, giyohvand moddalarni iste'mol qiluvchilar bilan bir xil mexanizm).
5) Qadriyatga yo'naltirilgan iste'molchi xulq-atvori.
Iste'molchilarning ma'lum bir segmenti uchun narxning o'zi qiymatdir, u obro'ga ega. Va ular buning uchun pul to'lashga tayyor. Bunday hollarda narx ko'zga tashlanadigan, maqom iste'mol qilish vositasidir.
O'tgan asrlarda jamiyatning boy qatlamlarining ko'zga ko'ringan iste'mol buyumlari o'zining sifati bilan ko'zga tashlanib turardi, bu esa aholi ommasi foydalanadigan tovarlar sifati bilan taqqoslanmas edi. Biroq, yigirmanchi asrda. sanoat ilgari faqat boylar uchun mavjud bo'lgan ko'plab iste'mol tovarlarini bir xil sifat darajasida ishlab chiqarishni o'rgandi. Shu bilan birga, keng omma uchun obro'li iste'mol qilish uchun iqtisodiy imkoniyatlar ochildi. Natijada ko'zga ko'rinadigan iste'molning global inqirozi bo'ldi. Aksariyat odamlar kiyim-kechak bilan juda boyni oddiy boydan, ikkinchisini esa farovon odamdan ajrata olmadilar. Va keyin asta-sekin yuqori maqomli kiyimlar ommaviy kiyimlardan sifati, ishlab chiqarishning mashaqqatliligi bilan emas, balki narxi bilan farq qilishi kerak degan g'oya asta-sekin paydo bo'la boshladi. Vazifa paydo bo'ldi: mahsulot narxini dizayn orqali qanday qilib tanib olish mumkin? Yechim oddiy topildi: kompaniya yorlig‘i kiyimning faqat egasi ko‘ra oladigan ichki qismidan tashqariga ko‘chirildi. Shu bilan birga, yuqori narxlar timsoliga aylangan brendlarni reklama qilish kampaniyasi ham boshlandi. Bu narxlar juda yuqori edi, chunki kiyim-kechak yuqori sifatli materialdan tikilgani yoki ehtiyotkorlik bilan tikilgani uchun emas, balki reklama uchun juda ko'p pul sarflangani uchun.
Qimmatbaho do‘konlardan tovar sotib olgan odamlar faqat brend uchun ikki-uch barobar ko‘proq pul to‘lashlarini hech qachon tan olmaydilar, ya’ni bu narsa qimmat. Buyumning sifatiga havola qilinadi. Biroq, bu dalil dehqon mantiqiyligi nuqtai nazaridan ishonchli: umr bo'yi narsa sotib oling, ammo 150-200 dollarga krossovka sotib olgan kishi ularni teshikka kiymaydi yoki meros qilib o'tkazmaydi. Zamonaviy o'rta sinf uchun ko'p narsalar jismoniy eskirishdan ancha oldin axloqiy jihatdan eskiradi, shuning uchun "markali" va oddiy narsalar xizmat muddati jihatidan farq qilmaydi.
AQShning yangi marketing strategiyasi amalga oshirila boshlaganida, bir qator tanqidchilar “Montgomeri Uord” deb yozilgan deyarli bir xil jinsi shimlar 12 dollarga sotib olinsa, aqli raso hech kim “Gloria Vanderbilt” deb yozilgan jinsi shimlar uchun 60 dollar to‘lamaydi, deb ta’kidladilar. Ko'ylak yoki sumkada monogramma olishni xohlaydigan iste'molchilar hech qachon uchrashmagan sanoatchini emas, balki o'zlarining monogramlarini xohlashadi, deb ta'kidladilar. Ammo tanqidchilar noto'g'ri edi. Ko'p holatlar bo'lganki, yaxshi brendli mahsulotlar past sifatli va yuqori narxlarda juda yaxshi sotilgan.
Nisbatan boylar uchun qimmat narsa qimmatlidir, chunki u ommaviy iste'molchini sotib olishdan to'sqinlik qiladigan to'siq bo'lib xizmat qiladi. Sifat nuqtai nazaridan, bu narsa yaqin do'konda ancha past narxda sotilgan bilan bir xil bo'lishi mumkin. Biroq, arzon narsani quyi qatlamlar vakilida ham topish mumkin, bu ijtimoiy eksklyuzivlikka yo'naltirilganlarning mag'rurligiga zarar etkazadi. Shuning uchun, bir xil tartibdagi narsa, lekin uni faqat o'z doirasidagi odamlar uchun ochiq qiladigan narxda, qo'shimcha foydalanish qiymatiga ega, chunki u nafaqat chiroyli yoki issiq, balki yuqori mavqeni bildirish funktsiyasini ham bajaradi. jamiyat va ijtimoiy yopilish funktsiyasi, ijtimoiy ierarxiyadan past bo'lganlardan izolyatsiya. Yuqori narxning o'zi maqomni saqlab qolish va uni begonalarga yopish zaruratini qondiradi.