İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov

Şəkil  1.  Quşların  immun  sistem  orqanları
28
xum  plazmasında,  göz  yaşında  və  bağırsaq  epitelsinin  sekretin- 
də  aşkar edilmişdir.
Digər növ  ev  quşlarında olduğu  kimi  toyuqlarda da ayrı-ayrı 
immunoqlobulin  sinifləri  eyni  cinsli  deyil  və  mono  və  polimer 
formada  təmsil  olunur.  Qanda,  orqanlarda  və  toxumalarda  im- 
munoqlobulinlər  qeyri-bərabər paylanmışdır.  Belə  ki,  qan  seru- 
munda  immunoqlobulin  G  üstünlük  təşkil  etdiyi  halda  öddə  im­
munoqlobulin  A  yüksək  faizdə  nəzərə çarpır.
Çəngələbənzər  vəzi  /timus/  quşların  fabrisiy  kisəsi  kimi 
mərkəzi  limfoid  orqan  hesab  olunur  və  embrional  inkişafın  10- 
cu günü  formalaşır.  Postnatal  ontogenezdə timus 5-aylığa qədər 
dövrdə  fəaliyyətdə  olur,  sonra  isə  onun  involyusiyası  başlayır. 
Cücələrin  timusu  embrional  və  postnatal  dövrün  əvvəlində  B- 
hüceyrələrdən  məhrumdur,  anciq  9-həftəlikdən  başlayarq  timu- 
sda  limfositlər  qeyd  olunur,  demək  timositlərin  populyasiyası 
heterogen  olur.
Məməlilərdə  olduğu  kimi  cücələrdə  də  timus  və  limfositlər 
sistemi  hüceyrə  immunitetində hüceyrə effektorlardan  ibarətdir. 
Poliklonal  T-hüceyrə  mitogenləri  hansı  ki,  klinik  və  eksperi­
mental  immunologiyada  hüceyrə  immunitetinin  qiymətləndiril­
məsi  üçün istifadə edilir, selektiv olarak yalnız quşların T-limfo- 
sit  subpopulyasiyasını  stimullaşdırır.  Hüceyrə  immunitetin  ək­
sər  reaksiyalarında  sensibilizasiya  olunmuş  T-limfositlər  həle- 
dici  rol  oynayır.  Antitellərin  sintezinin  tənzimində  iştirak  edən 
quşların  T-limfositləri  orqanizmin  immunobioloji  reaksiyaların­
da  mərkəzi  rola  malikdir.
Beləliklə,  m əm əlilərdə  olduğu  kimi  quşların  T-sistemi 
hüceyrə  immunitetinin  effektoru,  humoral  immunitetdə  xelper 
və  supressor  olmaqla  eyni  vaxtda  orqanizmin  adaptiv-kompen- 
sator  sistemində  iştirak  etməklə  bütün  immunobioloji  apparatı 
tarazlıqda saxlayır.
T-limfositlər timusda ona sümük  iliyindən  daxil  olan  dövrdə
29

hüceyrələrin  hesabına  yetişir.  Timus  tərəfindən  ayrılan  maddə­
nin  hesabına  proliferasiya  və  təfriq  olunma  prosesi  zamanı  əv­
vəlcə sələflər -  timus limfositləri və bunlardan  isə T-limfositlər 
yaranır və  qana daxil  olur.
B-limfositlərdə gövdə hüceyrələrindən yaranır, ancaq sonra­
dan  özünün  fizioloji  və  immunoloji  aktivliyinə  görə  bunlar  fab- 
risiy  kisəsinə  borcludur.  Onların  antigenasılıolmayan  prolifera- 
siyası  və  təfriq  olunması  bu  orqanda  formalaşır,  nəticədə  B- 
hüceyrələr  müəyyən  inkişafmərhələsinə  çatdıqdan  sonra  qana 
daxil  olur  və  buradan  periferik  limfoid  orqanları  və  toxumaları 
məskunlaşdırır.
T  və  B-limfositləri  kiçik  limfositlər  populyasiyasındadır. 
Bunlar  asanlıqla  kapilyarların  divarından  keçərək  qan  doğuran 
orqanların  parenximasında  birləşdirici  toxumada  və  eritrositlər- 
də  hərəkət edir.
Quşların  periferik  limfoid  sistemi  T  və  B-limfositlərin  qarı­
şıq  populyasiyasından  idarətdir.  Ontogenez  prosesində  T  və  B- 
limfa  sitlərin  nisbəti  dəyişə bilir.
Quşlarda  qan  və  limfoid  orqanlarda  T  və  B-Iimfositlərin 
miqdarı  təyin  olunmuşdur.  Normada,  qanda  onların  nisbəti  T- 
limfositlər  42-52%,  B-limfositlər  27-32%,  müvafiq  olaraq  da­
laqda 30-45  və 33-38,  fabrisiy kisəsində  5-12  və  38-42, timusda 
isə  37-52%-dir.
Plazmatik  hüceyrələr  /plazmositlər/  öz  strukturu  və  funksi­
yasına  görə  limfositlərdən  kəskin  şəkildə  fərqlənir.  Bunların 
arasında yetkinlik dərəcəsinə görə müxtəlif hüceyrələr:  plazmob- 
lastlar,  yetkin  olmayan  və  yetkin  hüceyrələr ayırd  edilir.  Bünlar 
yüksək dərəcədə  ixtisaslaşmış selikli  hüceyrələr olub əsas funk­
siyası  immunoqlobulinlərin  /antitellərin/  sintezi  və  sekresiyası­
dır.
Orqanizmin  maye  mühitlərində  geniş  yayılmış  bəzi  maddə­
lər mikrobun  inkişafının  qarşısını  almaq  qabiliyyətinə  malikdir.
30
Məlumdur  ki,  orqanizmin  daimi  qeyri-spesifık  faktorları-lizo- 
sim,  komplement və normal  antitellər hesab olunur.  Patogen  mik­
robun  orqanizmə daxil  olmasından  və ya süni  immunizasiyasın- 
dan  sonra  immun  və  qoruyucu  antitellər  yaranır.  Əvvəlcə  anti­
tellər yaranması  tədricən  gedir və  immunogenezin  bu  fazası  in­
duktiv  faza  adlanır.  İnfeksion  xəstəliyin  nəticəsinə  təsir  etmə 
qabiliyyətinə  malik olan  kifayət dərəcədə  antitellərin  yaranma­
sı  7-10  gün  tələb  olunur.  Bundan  sonra  antitellər  yaranma  da­
vam  edir,  ancaq  surəti  azalır.  İmmunogenezin  bu  fazası  produk- 
tiv  faza adlanır.
Bir neçə ay  keçmiş  qanda antitellər müşahidə edilmir,  yaxıd 
olduqca aşağı  titrdə aşkar edilir.  Ancaq,  immun  yaddaş  saxlanı­
lır və bunların daşıyıcıları  isə kiçik T və B-limfositlər hesab olu­
nur.  Bu  dövrdə  əgər  xəstəliyin  törədicisi  təkrarən  orqanizmə 
daxi  olursa,  onda  antitellər  1-2  gündən  sonra  və  böyük  miqdar­
da  meydana  çıxır.  Belə  ikinci  serioloji  cavab  anamnestik  reak­
siya  adlanır.  İmmun  yaddaş  və  ikinci  immun  cavab  fonomeni 
vaksinasiyalarda  iki  peyvənd  arasındakı  müddəti  və  revaksina- 
siya  vaxtını  müəyyən  eməkdə  böyük  əhəmiyyətə  malikdir.
V irus  ə le y h in ə   im m unitetin  x ü su siyyətləri.
Virus  etiologiyalı  xəstəliklərin  baş  verməsi  və  nəticəsi  bak- 
terial  infeksyarlarla olduğu  kimi  bir çox amillərdən, xüsusilə vi­
rusun  virulentliyindən, orqanizmin  immunoreaktivliyindən  və s. 
asılıdır.
Virus xəstəliklərində  immunitet onun yaranma mexanizmi  və 
qanunauyğunluğu öz mahiyyətinə görə digər qrup xəstəliklərdən 
fərqlənir.  Ancaq,  virusəleyhi  immunitetin  bəzi  fərqli  cəhətləri 
qeyd edilməlidir.  Məlumdur ki, virusların reproduksiyası subhiicey- 
rə  və  molekulyar səviyyədə  gedir və onların  metobolizm  prosesi 
bilavəsitə yoluxmuş  hüceyrə metobolizmi  ilə əlaqədardır.
31

Virus əleyhinə  növ  immunitetində  qeyri-həssaslıq  virusların 
adsorbsiyası  üçün zəruri  olan  reseptorların  hüceyrə  üzərində ol­
maması  ilə  izah  edilir.  Bunun  nəticəsində  də  virus  hüceyrəyə 
daxil  ola bilmir.
Virus  əleyhinə  immunitetdə  digər  qrup  xəstəliklərdə  olduğu 
kimi  bir çox  spesifik  və  qeyri-spesifık  faktorlar  iştirak  edir.  Bak- 
terial immunitetdən fərqli olaraq virus əleyhinə immunitetdə iııqi- 
bitorlar adlanan qeyri-spesifık faktorlar mühüm rola malikdir. Mə­
lum  olmuşdur  ki,  inqibitorlar  virusların  hüceyrə  üzərinə  adsorb- 
siya prosesini blokadaya alır və hətta bəzi hallarda onu parçalayır. 
İnqibitor bir çox orqan və toxumalarda, sekret və ekskretlərdə aş­
kar  olunur.  Bunların  təbiəti  hələ  tam  şəkildə  öyrənilməmişdir, 
ancaq  təsir mexanizminə görə antitelləin təsirini  xatırladır.
Virus  əleyhi  immunitetdə  virusların  interferensiya  fenomeni 
də mühüm əhəmiyyətə malikdir.  Qarışıq  infeksiyalar zamanı  vi­
rusun  biri  digərinin  hüceyrədə  inkişafını  blokadaya  alır  və  quş­
ları  təhlükəli  xəstəliklərdən  qoruyur.qeyd  kmək  lazımdır ki,  in­
terferensiya  hadisəsi  yalnız  müəyyən  qrup  viruslar  arasında 
müşahidə  edilir.  İnterferensiya  virusların  miqdar  nisbətindən 
asılıdır  və  bu  prosesi  diri  və  inaktivləşdirilmiş  viruslarla  törət­
mək  mümükdür.  Virusların  interferensiya  zamanı  hüceyrələrin 
metobolizmi  pozulur.  İnterferensiya  fenomenini  öyrənən  zaman 
Ayzek və  Lindeman  1957-ci  ilə həssas hüceyrələrin qoruyucusu 
olan güclü faktoru aşkar etmiş və bunu interferon adlandırmışlar. 
Onu da qeyd etmək  lazımdır ki,  viruslar interferensiyanın  əksini 
-  ekzaltasiya  fenomenini  də  törədir  və  bununla  da  öz  verulent- 
liyini  artırır.
Virus  infeksyalarında  digər  infeksion  xəstəliklərdə  olduğu 
kimi  immunoqlobulinlərin  müxtəlif sinifləri  ilə  əlaqəli  olan  an- 
titelləri  sintez  edir.  Ancaq  antitellər  öz  təsirini  virusa  hüceyrə­
dən  kənarda göstərir.
Viruslar  həmçinn  faqositoz  hüceyrələrin  üzərinə  adsorbsiya
32
olunur,  onun  daxilinə  keçir,  ancaq  məhv  olmur.  Demək  virusa 
görə  faqositoz  az  effektlidir.
Virus əleyhi  immunitetdə hüceyrələrin geno və fenotipik re- 
aktivliyi  də  mühüm  əhəmiyyətə  malikdir.  Buradan  belə  bir  nə­
ticəyə  gəlinək  olar  ki,  virus  xəstəliklərində  orqanizmin  qoru­
yucu  funksiyaları  digər  qrup  xəstəliklərdə  olduğu  kimi  kifayət 
dərəcədə  müxtəlifdir.  Hər bir vuirus  xəstəliyinin  özünün  spesi­
fikliyi  və  xarakter qoruyucu xüsusiyyətləri  vardır.
İm m unitetin  növləri
Yaranma  mənşəyinə  görə  irsi  və  həyatda  qazanılmış  immu­
nitet,  təsir  istiqamətinə  görə  antibakterial,  antitoksik  və  antivi­
rus  immunitet mövcuddur.
İrsi  /növ,  anadangəlmə,  fılogenetik/  immunitet.  Hər  hansı  bir 
heyvan  növünün  təkamülcə  bu  və  ya  digər  xəstəlik  törədicisinə 
qeyri-həssaslığı  və  bunun  nəsildən  nəslə  verilməsi  irsi  immunitet 
adlanır.  İrsi  immunitet qeyi-həssaslığın ən davamlı  forması olması­
na baxmayaraq o da mütləq deyil. Bəzi xarici mühit faktorlarının tə­
sirindən bu immunitet pozula bilər.  Məsələn,  L.  Paster və başqala­
rı  1878-ci ildə toyuqların ayaqlarını soyuq suya salıb ümumi tempe­
raturu  aşağı  salmaqla  onlarda  eksperimental  qarayara  yaratmışlar. 
İ.İ.Meçnikov  qurbağanı  termostatda  saxladıqdan  sonra  həssas  ol­
mayan  dovşancıq  törədicisinin  toksinini  onlara  yoluxdurmaqla ek- 
serimental dovşancıq əldə etmişdir.  Bu göstərilən təsirlərlə gərgin- 
liiy pozulan  immunitetə nisbi  növ immuniteti  deyilir.  Hey bir vasi­
tə  ilə pozulmayan  immunitetə isə mütləq növ  immuniteti  deyilir.
Q azanılm ış  im m unitet.  Bu  immunitet  heyvan  doğulduq­
dan  sonra,  cücələr  yumurtadan  çıxdıqdan  sonra  həyatda  fərdi 
inkişaf nəticəsində  qazanılır  və  irsən  nəsildən  nəslə  verilmir. 
Belə  immunitetin  gərginliyi  də  müxtəlif olur.qazanılmış  immu­
nitet  təbii  və  süni  immunitetə  bölünür.təbii  qazanılmış  immuni­
33

tet  quşlar  təbii  olaraq  hər  hansı  xəstəliyi  keçirib  sağaldıqdan 
sonra  yaranır.  Buna  bəzən  postinfeksion  immunitet də  deyilir.
Süni  im m unitet.  Belə  immunitet vaksin və spesifik  serum- 
larla  əldə  edilir.  İmmunitetin  formalaşması  üçün  vaksinasiya- 
dan,  xəstəliklərin  xarakterindən  asılı  olaraq  müəyyən  qədər 
vaxt  keçməlidir.
Süni  immunitet  aktiv  və  passiv  olmaqla  2  yerə  bölünür.  Aktiv 
immunitet müxtəlif diri və inakivləşdirilmiş vaksinlərlə əldə edilir.
Bir  qayda  olaraq  zəiflədilmiş  diri  vaksinlərə  quşlar  intensiv 
immunoloji  reaksiyalara  cavab  verir.  İmmunitet  tez  yaranaraq 
yüksək  gərginlikli  olur.  İnaktivləşdirilmiş  vaksinlərlə  peyvənd 
zamanı  immunitet  nisbətən  gec  inkişaf  edir  və  immunitetin 
müddəti  də  nisbətən  qısa  olur.  İmmun  cavabın  aktivliyinin  tə ­
min edilməsi üçün və immunitet uzun müddətliyini təmin etmək 
məqsədilə  adyuvantlar əlavə  edilir.
Passiv  im m unitet.  Belə  immunitet  quşdarda  ana  antitelləri 
hesabına  əldə  edilir.  Məməlilərdə  immunoqlobulinlər  anadan 
dölə plasenta vasitəsilə və postnatal  inkişafın  ilk saatlarında ağız 
südü  ilə,  quşlarda  isə ana toyuqların qan  serumundan  yetkin  yu­
murtaların  sarı  maddəsinə verilir.  Buradan  isə  immunoqlobulin­
lər sarı  maddədən  embriona  onun  inkişafının  14-15-ci  günündə 
keçir.  Ana antitellərinin sarı  maddədən verilməsi  fasiləsiz şəkil­
də gedir.
Müəyyən  edilmişdir  ki,  sarı  maddədə  antitellərin  kumulya- 
siyası  baş  vermir.  Antitellərin  miqdarı  qan  serumundakı  antitel­
lərin  titrindən  çox  olmur və  sarı  maddənin  ölçüsündən  asılı  de­
yil.  Onu da qeyd etmək  lazımdır ki, antitellər yalnız sarı  maddə­
də  toplanır və  zülal  hissədə  bunlar müşahidə  edilmir.  Antitellə­
rin  sarı  maddədən  embriona  verilməsi  tək  sarı  maddənin  göv- 
dəciyi  vasitəsiylə  həyata  keçirilmir.  Sarılıq  kisəsi  daxilindəki 
maddənin əsas sorulması  kisənin endoderma hüceyrələri  vasitə­
silə  baş  verir.
34
Cücələrdə  ana  antitelləri  çox  qalmır,  onların  xaric  olunması 
gedir.  Antitellərin  xaric  olunması  çox  güman  edilir  ki,  onların 
həyatlarının  ilk  günlərində  müşahidə  edilir,  ancaq  onun  dəqiq 
vaxtı  hələ də  müəyyən  edilməmişdir.  Tədqiqatçılar göstərilər ki, 
antitellərin yarım parçalanma dövrü 5 günə qədərdir. Anaların im­
munoloji  statusundan  asılı  olaraq cücələr müəyyən  qədər antitel­
lər alır. Əgər bunların səviyyəsi kifayət dərəcədə yüksəkdirsə on­
da ana antitellərin xaric olunması 2 həftə və daha çox davam edir.
Sağlam  quşların  passiv  qoruyuculuq  səviyyəsi  təkcə  onların 
xəstəliklərə davamlılığın təyin edilməs üçün vacib deyi.  Bu gös­
tərici  düzgün  profilaktiki  peyvəndlərin  aparılmasında  praktik 
baytar həkimləri  üçün  vacibdir.
Quşlar  xəstəliyi  keçirdikdən  sonra  infeksiya  törədicisindən 
azad  olursa  və  qeyri-həssaslıq  xüsusiyyəti  saxlanırsa  belə  im­
munitet  steril  və  ya  qeyri-infeksion  immunitet  adlanır.  Ancaq 
bəzi  infeksiyalarda  imunitet  o  vaxta  qədər  saxlanır  ki,  orqa­
nizmdə  xəstəlik  törədicisi  mövcuddur.  Belə  immunitet  qeyri- 
steril  və  ya  infeksion  immunitet adlanır.
Antibakterial  immunitetdə  orqanizmin  qoruyucu  reaksiyaları 
bilavasitə  mikroba  təsir edərək  onun  məhv olunmasına  və  ya  in­
kişafının  dayandırılmasına  səbəb  olur.  Antitoksik  immunitetdə 
qoruyucu  reaksiyalar  mikrobun  toksiki  məhsullarının  neytrallaş­
masına səbəb olur.  Heç də bütün orqan və toxumalar patogen mik­
robun  təsirinə  eyni  dərəcədə  həssaslıq  göstərmir.  Buda onu  gös­
tərir ki,  bütün  orqanizmin  qoaıyucu xassəsi  ilə  əlaqəli  olan  ümu­
mi  immunitetlə bərabər eyni zamanda yerli  immunitetdə mövcud­
dur.  Belə  immunitet  serum  antitellərin  aştirakı  olmadan  ba  verir. 
Bundan  əlavə  humoral  immunitetdə  qeyd  olunur  ki,  bunda  orqa­
nizmin  qorunması  əsasən  serum antitelləri  vasitəsilə baş verir.
Hüceyrə  və  ya  toxuma  immunitetində  qeyri-həssaslıq  toxu­
maların  qoruyucu  funksiyası  ilə  faqositar  immunitetdə  spesifik 
senbilizasiya  olunmuş  faqositar hüceyrələrlə  həyata keçirilir.
35

A n tigen lər  və  onların  im m unogenliyi
Antigenlər  /yunanca  anti-əks,  genes-törəmə/  orqanizin  üçün 
yad,  mürəkkəb tərkibli  üzvi  maddə olub, orqanizmə daxil  olduq­
da spesifik antitellər yaradır və immunoloji reaktivliyi dəyişdirir.
Antigen dedikdə tək  infeksion  agent və onun  həyat fəaliyyəti 
məhsulu,  vaksinləri  yox,  həm  də  orqanizm  üçün  yad  olan  mad­
dələr /qan  serumu,  yumurta zülalı  və s./ başa  düşülməlidir.
Funksional  xüsusiyyətinə  görə  antigenlər  2  xassəyə  malik 
olmalıdır.  1).  Antigenlik  xüsusiyyəti,  yəni  antitellər  yaratmaq 
qabiliyyəti  və  2).  Antitellərlə  qarşılıqla  əlaqəyə  girməlidir  ki, 
buda  immunitet  reaksiyaları  halında  özünü  göstərir.  Belə  funk­
siyalara malik olan antigenlərə tam  antigenlər deyilir.  Bəzi  anti­
genlər bu  funksiyların yalnız birinə  malik olur.  Yəni  bunlar sər­
bəst  şəkildə  spesifik  antitel  törətmir  və  bu  xüsusiyyəti  digər 
komplekslərlə  bilikdə  orqanizmə  yeritdikdə  yaradır.  M əsələn, 
lipidlər sərbəst halda  antitel  yarada  bilmir,  ancaq  zülalla  qarışıq 
halda  lipid  və  zülala  komplementar  olan  antitel  törətmə  qabi­
liyyəti  ilə  özünü  göstərir.  Belə  antigenlərə  natamam  antigenlər 
və ya  qaptenlər deyilir.
Antigenlik  qabiliyyətli  maddələr  aşağıdakı  xüsusiyyətlərə 
malik  olmalıdır:
1) 
.  Orqanizm  üçün yad,  heterogen olmalıdır. Orqanizmlər tə­
kamül  sırasından  bir-birindən  nə  qədər  uzaqda  durursa,  onların 
antigenliyi  bir o  qədər çox  nəzərə çarpır.
2) 
.  Makromolekulyarlığa malik olmalıdır, antigenin molekulu 
nə qədər böyükdürsə,  onun  antigenliyi  bir o qdərə  yüksək  olur.
3) 
.  Kolloid  halında  və  həlloluma  vəziyyətində  olmalıdır. 
Kristal  və  həllolunmayan  maddələr antigen  deyil.
Qeyd  edilən  bu  faktorların  heç  biri  antitel  yaranması  üçün 
mütləq  deyil,  ancaq  bunlar maddənin  antigenlik  qabiliyyətini  ar­
tırır.  Heyvan  orqanizminin-resipientin-immunoloji  reaktivliyidə
36
bu  prosesdə böyük rolu vardır. Ona görə də immunlogiyada anti­
genlik  sinonimi  kimi  immunogenlik  termini  də  işlədilir.  Ancaq 
bu terminlər arasında nəzərə çarparaq dərəcədə fərqlər qeyd olu­
nur.  Belə  ki,  antigenlik  orqanizmə vurulan vasitənin  xüsusiyyəti 
olduğu halda  immunogenlik  həm  də  antigen  vurulan  orqanizmin 
immunoreaktivliyindən  də  asılıdır.  Reaktivliyi  olmayan  orqa­
nizmdə antigen  immunogenlik qabiliyyətini  göstərə bilmir.
A ntitellər
Antitellər /immunoqlobulinlər/ antigen təsirindən  dəyişilmiş 
spesifik  serum  qlobulini  olub,  orqanizmdə  limfoid  hüceyrələrin 
tərəfindən  əm ələ  gəlir.  Məlumdur  ki,  antitellər  orqanizmin  in- 
feksiyaya qarşı  davamlılığında əsas rol  oynayır.
Məlum  olmayan  mikroba  və  ya  qida  antigeninə  qarşı  əmələ 
gəlmiş antitellər normal və ya təbii antitellər adlanır. Təbii  antitel­
lər ilk dəfə  1894-cü ildə Vasserman və Avel difteriya ilə xəstələn­
miş  və immunizasiya olunmamış insan qanında aşkar etmişdir.
Kimyəvi  tərkibinə  görə  antitellər  zülal  təbiətli  olub  qanın 
qlobulin  fraksiysımn  dəyişilmiş  formasıdır.  Antitellərin  əm ələ 
gəlməsində  qamma-qlobulinlər  əsas  rol  oynayır.  Beynəlxalq 
təsnifata  əsasən  əkscisim  xassəsinə  malik  olan  serum  zülalları, 
yəni  qammaqlobulinlər  immunoqlobulinlər adlanır.
İmmunoqlobulinlər  iki  qısa  və  ya  yüngül  yan  zəncirdən  və 
iki  mərkəzi  uzun  və  ya  ağır polipeptid  zəncirdən  ibarətdir.
Antitellərin  əsas  bioloji  yunksyaları  antigenləri  tapmaq,  on­
larla  birləşib  immun  komplekslər əm ələ  gətirməkdən  ibarətdir. 
Antigenlə  əlaqəsinə  görə  antitellər  presipitinləşdirici,  aqqlyuti- 
ninləşdirici, komplement təsbitedici, neytrallaşdırıcı və lizisəuğ- 
radıcı  olur.
Son  illər beynəlxalq təsnifaa əsasən immunoqlobulinlərin 5 sin­
fi  məlumdur:  İ  q  A,  İ q  D,  İ q  E,  İ q  M və  İ q G.  Antitellər termola-
37

bildir,  ancaq  quruma  və  dondurmaya  davamlıdır.antitellər  limfoid 
hüceyrələri  tərəfindən  ən  çox  isə plazmatik  hüceyrələr tərəfindən 
istehsal olunur.  Antitellər antigenin orqanizmə daxil olmasından bir 
neçə  gün  keçmiş  yaranır.  Antitellərin  serumda  titri  surətlə  yüksəlir 
və  maksimuma çatdıqdan  sonra  tədricən aşağı  düşür.  Antitellər or­
qanizmdə  yox  olduqdan  sonra  belə  öz  «immunobioloji  yaddaşını» 
saxlayır və bu antigenin təkrar dozasının təsirindən antitel yaranma 
daha  surətlə  baş  verir.  Revaksinasiya  metodunun  səmərəliliyi  bu­
nunla izah olunur. «İmmunoloji yaddaş» prosesində kiçik limfositlər 
böyük  rol  oynayır,  bunlar nəinki  immunloji  informasiyanı  qoruyub 
saxlayır, həm də bu infonnasiyanı antitel yaradan hüceyrələr verir.
Bəzən  elə  hadisə  olur  ki,  orqanizmin  immun  cavabı  müəy­
yən  antigen  üçün  olmur.  Belə  vəziyyət  immunoloji  tolerantlıq 
adlanır.  İmmunoloji  tolerantlıqdan  əlavə  həm  də  ani  tipli  və  lə­
ng tipli  hiperhəssaslıqda yaranır.
Ani  tipli  hiperhəsslığa  anafılaksiya,  allergiya,  serum  xəstə­
liyi  və  atopiya aiddir.
Ləngimə  tipli  hipperhəssaslıq  orqanizmin  immun  cavabının 
bir  formasıdır.  Bu  tip  hiperhəssaslığa  misal  olaraq  infeksion  al­
lergiyanı  göstərmək olar.
İnfeksion allergiya vəziyyətindən quşlar sağ olan vaxt xəstə­
liklərin diaqnostikasından  isifadə edilir.  Bu məqsədlə xüsusi diaq- 
nostik  preparatlar -  allergenlər hazırlanmışdır.
E pizotik  proses  haqqında  anlayış
Epizootik proses -  heyvan və quşların infeksion xəstəliklərinin 
baş  verməsi  və  yayılmasının  fasiləsiz  prosesidir.  Bunun  fasiləsiz­
liyini  təbiətdə  infeksion  xəstəlik  törədicisinin  saxlanması  təmin 
edir.  Təkamül  dövründə  bu  mikroblar canlı  sistemlərdə  parazitlik 
xüsusiyyəti  qazanmış,  eyni  zamanda  xarici  mühit  şəraitində  sax­
lanmaqla bir orqanizmdən digərinə keçmə əsasında yerini  dəyişir.
38
Hər  bir  yeni  infeksion  xəstəliyin  baş  verməsi  üçün  3  ele­
ment:  infeksiya  törədicisinin  mənbəyi,  törədicinin  verilmə  yol­
ları  və  həssas  makroorqanizm  lazımdır.  Bu  3  element  birlikdə 
epizootik  zəncir adlanır.
İnfeksiya  törədicisinin  mənbəyi  -   patogen  mikrobun  məs­
kunlaşdığı  təbii  mühit  olub,  burada o  uzun  müddət saxlanmaqla 
bərabər  həm  də  artıb  çoxalır.  İnfeksiya  törədicisinin  mənbəyi 
yoluxmuş  makroorqanizm  olmaqla  buradan  patogen  amil 
m üxtəlif yollarla  xarici  mühitə  ixrac  olunur,  yaxıd  digər  həsss 
heyvana  verilməklə  epizootoik  prosesin  fasiləsizliyini  təmin 
edir.  Patogen  mikrobların  həssas  makroorqanizmdə  saxlanma 
müddəti  m üxtəlif olmaqla  bu  müddət xəstəlik  törədicisinin  bio­
loji  xüsusiyyətindən  orqanizmin  reaktivliyindən  və  xəstəliyin 
patogenliyindən  asılıdır.
Xəstələrin  m üxtəlif sekret  və  ekskretləri  ilə  xarici  mühitin 
cansız  obyektlərinə  düşmüş  patogen  mikroblar  üçün  bu  mühit 
infeksiya törədicisinin  yalnız keçrici  faktorları  hesab edilir.
İnfeksiya törədicisinin ən təhlükəli  mənbəyi  kliniki  xəstələr 
hesab edilir.  Kliniki  xəstə heyvan və quşların orqanizmindən pa­
togen  mikroblar m üxtəlif yollarla  xarici  mühitə  ixrac  olunur.
Mikrobların  orqanizmdən  ayrılma  yolları  onun  orqanizmdə 
lokalizasiya  yerindən  asılıdır.  Xəstəliyin  atipik  forması  və  abor- 
tiv  gedişlərində  orqanizm  infeksiya  törədicisinin  mənbəyi  kimi 
daha  təhlükəlidir.  Çünki  belə  xəstəlikləri  müvafiq  laboratoriya 
müayinələri  aparmadan  müəyyən  etmək  mümkün  olmur.  Latent 
infeksiyalar və mikrobdaşıyıcılıqla da eyni vəziyyət qeyd olunur.
Patogen  mikrobların  orqanizmdən  ayrılması  çox  vaxt  rekon- 
vales-sensiya  dövründə  də  müşahidə  edilir.
Bəzi  infeksion  xəstəliklərdə  xəstə  quşlar  insanlar  üçün  in­
feksiya  törədicisinin  mənbəyi  olur/om itoz,  aspergillyoz  və  s./. 
bəzi  hallarda  isə  insanlar  quşlar  üçün  infeksiya  törədicisinin 
mənbəyinə  çekrilir.  /vərəm/.
39

Bundan  əlavə  vəhşi  fauna  nümayəndələri  də  bir  sıra  infek- 
siyaların  baş  verməsində  müstəsna rol  oynayır.
İnfeksiya  törədicisi  bəzən  xarici  mühitdə  müəyyən  vəhşi 
canlıların nümayəndələrində qorunub saxlanır, dövr edir və vax­
taşırı  heyvan,  quş  və  insanların  yoluxmasına  səbəb  olur.  Belə 
obyektlər infeksiya törədicisinin  ehtiyat  mənbəyi  hesab  edilir.
Buradan  belə  bir  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  infeksiya  törədi­
cisinin  mənbəyi  epizootik  prosesin  baş  verməsində  epizootik 
zəncirin  mühüm  elementlərindəndir.  İnfeksiya  törədicisinin 
mənbəyinin  vaxtında  aşkar edilir müxtəlif yollarla  ləğv  edilmə­
si  epizootiya  əleyhinə  tədbirlərdən  biri  hesab  edilir.
İnfeksiya  törədicisinin  verilmə  mexanizmi.  İnfeksiya  törə­
dicisinin  mənbəyi  və  həssas  orqanizm  olduqda  belə  törədicinin 
həssas orqanizmə verilməsi  təmin  edilmədikdə  infeksion  xəstə­
lik  baş  vermir.  Təkamül  dövründə  hər bir  xəstəlik  törədicisinin 
infeksiya  mənbəyindən  həssas  orqanizmə  müəyyən  yolla  veril­
məsi  həyata  keçirilmişdir.
İnfeksiya  törədicisinin  verilmə  mexanizminin  amilin  orqa­
nizmdən  ayrılmasından  başlanır.  Sonra patogen  mikrobların  ək­
səriyyəti xarici mühitdə qalır və müəyyən şəraitdə m üxtəlif yol­
larla  həssas  orqanizmə  verilir.
Xəstəlik  törədicisinin  orqanizmə  fekol-oral,  hava-  damla, 
transmissiv  və  kontakt  verilmə  mexanizmi  mövcuddur.
Sağlam  heyvan və ya quşla xəstələrin  bilavasitə kontaktı  za­
manı  xəstəlik  törədicisinin  verilməsində  xarici  mühit  faktorları 
iştirak  etmir.
Xəstəlik törədicisinin yem və su vastəsilə həssas orqanizmə ve­
rilməsi  alimentar infeksiyalar üçün  xarakterikdir.  Bəzi  xəstəlik tö­
rədiciləri  torpaqda  uzun  müddət  yaşayaraq,  məhz  torpaq  vasitəsi 
orqanizmə verilir ki, belə  infeksiyalar torpaq  infeksiyaları  adlanır.
Bəzi  xəstəlik  törədiciləri  yoluxmuş  hava  ilə  sağlam  orqaniz­
mə düşür ki,  bunlara respirator və ya aerogen  infeksiyalar deyilir.
40
Quş  cəsədləri,  quş  məhsulları  da  infeksiya  törədicisinin  ve­
rilməsində  mühüm  rol  oynayır.  İnfeksion  xəstəliklərdən  ölmüş 
quşların  cəsədlərinin  vaxtında  zərrəsizləşdirilməməsində  onlar 
xəstəlik törədicilərinin geniş bir ərazidə yayılmasına və burada­
kı  quşların  yoluxmasına  səbəb olur.
Lazımi  baytarlıq  nəzarətinin  olmaması  quş  əti,  yumurta, 
tük,lələk  və  s.  vasitəsilə  xəstəliyin  geniş  şəkildə  yayılmasına 
səbəb  olur.  Zərərsizləşdirilməmiş  quş  məhsullarının  realizasi- 
yası  zamanı nyukasl xəstəliyinin baş verməsi  və yayılmasına sə­
bəb  olur.  Vərəm,  pulloroz,  marek  xəstəliyi,  salmonellyoz,  ley- 
kozla  xəstə  quşlardan  alınmış  yumurtalar  qeyd  olunan  xəstəlik 
törədiciləri  ilə  yoluxmuş  olmaqla amil  əsasən  transovarial  yolla 
yayılır.
Quşların müxtəlif infeksion xəstəlikləri zamanı patogen mikro- 
orqanizmlər əsasən  onların  kalı  ilə  xaric  olunur və  bunların  zə- 
rərsizləşdirilm ədikdə  infeksiya  törədicisinin  yayılmasında 
mühüm  rol  oynayır.  Ona  görə  də  peyin  və  yem  qalıqları  vaxta­
şırı  olaraq  toplanıb  biotermiki  üsulla zərərsizləşdirilməlidir.
Bundan  əlavə  müəyyən  edilmişdir  ki,  infeksiya  törədiciləri 
quşlara  xidmət  vasitələri,  tara  və  burada  istifadə  edilən  nəqliy­
yat  vasitələri  ilə  də yayıla  bilir.
Xəstəlik  törədicisinin  yayılmasında  canlı  yayıcılar,  xüsusilə 
həşaratlar böyük  rol  oynayır. Törədicinin verilməsi  təmiz mexa­
niki  yəni  mikrob  qısa  müddətdə ya  həşaratın  gövdəsində,  ya da 
həzm  traktında  olur,  kontakt  və  ya  qan  sorma  zamanı  yoluxma 
baş  verir.  Digər  hallarda  xəstəliyin  törədicisi  həşaratın  orqaniz­
mində  artıb  çoxalır  və  hətta  transovarial  yolla  nəsildən  nəsilə 
verilir,  ev  heyvanları  və  quşlarla  kontaktda  amili  onlara  verir.
Müəyyən olunmuşdur ki, həşaratlar isti qanlı  heyvanların qa­
nı  ilə  qidalandıqda  bir çox  xəstəlik  törədicilərinin  mexaniki  ke­
çiricisi  rolunu  oynayır.
Patogen  amilin  xəstələrdən  sağlamlara  bu  yolla  verilməsi
41

transmissiv yol  adlanır.  Xəstəlik törədicilərinin  yalnız transmis- 
siv  yolla  xəstələrdən  sağlamlara  verilməsi  obliqat-transmissiv 
yol  adlanır.  Əgər  xəstəlik  törədicisi  xəstələrdən  sağlamlara 
transmissiv  yoldan  başqa  digər  yollarla  da  verilirsə  bu  fakulta- 
tiv-transmissiv yol  adlanır.
İnfeksiya  törədicilərinin  mexaniki  keçiricisi  kimi  insanları  da 
qeyd etmək olar. Quşçuluq təsərrüfatlarında işləyən şəxslər müxtə­
lif geyim vasitələri  ilə amili xəstələrdən sağlamalara verə bilir.
Bu deyilənlərdən məlum olur, infeksiya törədicilərinin veril­
mə yolu  ilə  üsulu olduqca müxtəlifdir.  Epizootiya əleyhinə  təd­
birlər aparılanda bu  yolların müəyyən  edilib  onlara qarşı  müba­
rizə  aparılması  mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Həssas  heyvan  və  quşlar  epizootik  zəncirin  bir  elementi  ol­
maqla  epizootik  prosesin  baş  verməsində  böyük  rol  oynayır. 
Ona  görə  epizootiya  əleyhinə  tədbirlər  aparılanda  həssas  hey­
van  və  quşların  yemələnmə  və  saxlanma  şəraitinə  xüsusi  fikir 
vermək  və  spesifik  prafılaktika  vasitələrindən  istifadə  etməklə 
onların  qeyri-həssaslığını  əldə  etmək  lazımdır.
Epizootik proses  müxtəlif tərzdə təzahür edir.  Bu, təbii  və tə­
sərrüfat  faktorlarının  təsirindən  və  infeksion  xəstəliyin  xüsusiy­
yətlərindən  asılıdır.  Elə  xəstəliklər vardır  ki,  onlar geniş  şəkildə 
yayılma  qabiliyyətinə  malikdir.  Digər  xəstəliklər  isə  şəraitdən 
asılı  olmadan  yayılma  qabiliyyəti  zəifdir,  tək-tək  xəstələr müəy­
yən edilir,  yaxud  kiçik  qrup quşların xəstələnməsi qeyd olunur.
Epizootik prosesin  intensivliyinin  3  dərəcəsi  ayırd edilir:  spo- 
radiya, epizootiya və panzootiya.  Sporadiya və ya sporadik xəstə­
lənmə,epizootik prosesin ən aşağı dərəcəsidir. Xəstəlik sporadiya 
hallarında  tək-tək  quş  və  ya  heyvanlarda  qeyd  olunur  və  bunlar 
arasında epizootoloji  əlaqəni  müəyyən etmək mümkün  olmur.
Epizootiya -  epizootik prosesin  intensivliyinin orta dərəcəsi­
dir.  Belə halda xəstəlik  geniş ərazidə yayılmaqda təsərrüfı, rayo­
nu hətta ölkəni  əhatə edir.  Ayrı-ayrı  ərazilərdə müşahidə edilən
42
xəstəlik  hadisəsi  arasında  epizootoloji  əlaqələr  aydın  şəyildə 
nəzərə  çarpır.
Panzootiya -   epizootik  prosesin  intensivliyinin  ali  dərəcəsi­
dir.  Xəstəlik  olduqca  geniş  ərazilərdə  qeyd  olunmaqla  bir  neçə 
ölkəni,  bir və  ya  bir neçə  qitəni  işğal  edir.
Epizootik  proses  bəzi  infeksion  xəstəliklərdə  müəyyən  əra­
zilərdə  daima  və  ya  vaxtaşırı  qeyd  olunur  ki,  belə  hadisə  enzo- 
otiya və yaxud  enzootiklik adlanır.
Epizootik  prosesin  hər  3  elementinin  qarşılıqlı  əlaqəsi  epi­
zootik ocaqda baş verir.  İnfeksion xəstəliyin  ilk qeyd olunan ye­
ri  epizootik  ocaq  adlanır.  Təzə  və  sönən  epizootik  ocaqlar 
mövcuddur.
Təzə ocaq yeni yaranmaqla buradakı heyvan və quşların xəs­
tələnm ə  halları  artdığı  halda,  sönən  ocaqda  bunun  əksi  prosesi 
nəzərə çarpır.
Müəyyən  ərazlərdə  infeksion  xəstəliyin  buradakı  canlılarda 
dövr  etməsi  ilə  özünü  göstərən  ocaq  təbii  ocaq  adlanır.  Onu  da 
qeyd  etmək  lazımdır ki,  müəyyən  coğrafi  ərazidə bəzi  xəstəlik­
lər  təbii  ocaq  yaratmaq  xüsusiyyətinə  malikdir  ki,  belə  hadisə 
təbii ocaqlılıq hədisəsi adlanır.  İnfeksion xəstəliklərdə təbii ocaq- 
lılıq  təliminin  banisi  Y.N.Pavlovski  hesab olunur.
İnfeksion xəstəliyin baş verməsi üçün həmişə şərait olan ocaq 
stasionar ocaq  adlanır.
Epizootik  prosesin  baş  verməsi  və  gedişinə  bir çox  faktorlar 
təsir göstərir.
Epizootik  prosesin  özünü  göstərməsi  infeksiya  törədicisinin 
verilmə  mexanizmindən,  inkubasiya  dövrünün  müddətindən, 
xəstə  və  həmin  xəstliyə  həssas  orqanizmin  bir-birinə  nisbətin­
dən,  quşların  saxlanma  şəraiti  və üsulundan  və  s.  asılıdır.
Ayrı-ayrı  quş  qruplarının  müəyyən  xəstəlik  töədicisinə  həs­
saslığı  eyni  deyil,  ona görə də quşların  bəzilərində xəstəlik tipik 
formada  getməklə  xəstəliyə  məxsus  əlam ətlər  aydın  şəkildə
43

özünü  göstərir  və  əksər  hallarda  xəstəlik  ölümlə  nəticələnir. 
Quşların  bəziləri də kliniki xəstələnir, ancaq sağ qalır və  immu­
nitet əldə edir.  Bir  qrup quşlar isə simptomsus xəstələnir və on­
larda  immunitet əldə  edir.
Quş  qrupu  nə  qədər  yüksək  dərəcədə  xəstəlik  törədicisinə 
həssaslıq göstərirsə, xəstəlik də bir o qədər ağır gedir və yüksək 
dərəcədə  tələfat  verir.  Quşların  süni  yolla  davamlılığının  pey­
vəndlərlə yaradılması  epizootik prosesin gedişini  dəyişir və xəs­
təliyin  yayılmasının  qarşısını  alır.
İnfeksion  prosesin  baş  verməsi  və  yayılmasına  xarici  mühit 
şəraitini  əsaslı  şəkildə  təsir göstərir.
Ekstensiv  quşçuluqdan  intensiv  quşçuluğa keçilməsi  ilə  əla­
qədar olaraq  epizootik prosesin xarakterində əsaslı  dəyişikliklər 
qeyd  olunur.  Hal-hazırda  respublikamızda  böyük  quşçuluq  tə ­
sərrüfatları  və fabrikləri quş əti  və yumurta istehsalı  üçün ən ye­
ni  texnologiyadan  istifadə edir.  Belə şəraitdə məhtut ərazidə  ki­
fayət  qədər  quş  saxlanılır  və  intensiv  yemləmə  aparmaqla  qısa 
dövr ərzində  kifayət qədər məhsul  götürülməsinə çalışılır.  Quş­
ların  saxlanma  yerində  yüksək  konsentrasiyası  şəraitində  çox­
dan  məlum  olan xəstəliklər öz gedişi  və  formasım  dəyişir,  hətta 
yeni-yeni xətəliklər meydana çıxır.  Belə şəraitdə qısa müddə ər­
zində  xəstəlik  törədicilərinin  bir  neçə  dəfə  hassas  quş  orqaniz­
mindən passajı  ilə əlaqədar olaraq onların  virulentliyinin kəskin 
şəkildə yüksəlməsi  meydana çıxır.
Məlumdur  ki,  ekstensiv  quşçuluqda  alimentar  infeksiyalar 
üstünlük  təşkil  edirsə,  intensiv  quşçuluqda  respirator  infeksiya­
lar daha çox  nəzərə  çarpır.  Xüsusilə  böyük quşçuluq  təsərrüfat­
larında mədə-bağırsaq və respirator orqanların qarışıq  infeksiya- 
ları  daha  çox  nəzərə  çarpır,  ancaq  transmissiv  infeksiyaların 
xüsusi  çəkisi  azalır.
Epizootik  prosesdə  mövsümiilük  və  dövrülük  də  qeyd  olu­
nur.  Müəyyən  mövsümlərdə  epizootik  prosesin  intensivliyinin
44
yüksəlməsi  müşahidə  edilir.  Belə  yüksəlmə  dövründə  xəstə 
heyvanların miqdarı artır, epizootik ocaqların sayı çoxalır.  Meteo­
roloji  və  təsərrüfat  şəraitinin  dəyişilməsi  nəticəsində  də  orqa­
nizmin  ümümi  rezistentliyi  aşağı  düşür  və  belə  halda  xəstəliyə 
həssaslıq  daha  da  artır.  Bəzi  xəstəliklər  payız-qış,  bəziləri  isə 
yaz-yay  fəsillərində qeyd  edilir.
Mövsümülük  təbi  ocaqlı  infeksion  xəstəliklər üçün  daha  xa­
rakterikdir.
Bəzi  xəstəliklərdə  epizootik prosesin  intensivliyinin  yüksəl­
məsi  və  aşağı  düşməsi  bir neçə  illik  fasilələrlə  müşahidə  edilir. 
Belə  hadisə  epizootik  prosesin  dövrülüyü  adlanır.
Epizootik proses mərhələlər üzrə inkişaf edir ki, buda epizooti- 
yalar  arası  dövr,  epizootiya  önü  dövrü,  epizootiyanın  inkişafı 
dövrü,  sönməsi  dövrü  və  postepizootiya  dövrünün  bir-birini  ar­
dıcıl  şəkildə  əvəz edilməsi  ilə özünü  göstərir.