Ilk o'rta asr sharq falsafasi va uyg'onish davri

ESSE
Ilk o'rta asr sharq falsafasi va uyg'onish davri
Ilk oʻrta asr Sharq falsafasi va Uygʻonish davri falsafiy tafakkur va madaniy harakatlar rivojini chuqur shakllantirgan tarixdagi ikki muhim davr boʻldi. Ular turli mintaqalarda va turli vaqtlarda paydo bo‘lgan bo‘lsa-da, falsafiy g‘oyalar va jamiyat o‘zgarishlarining rivojlanishiga hissa qo‘shgan o‘xshashlik va qarama-qarshiliklarga ega.
Ilk oʻrta asrlarda Sharq falsafasi, xususan, Hindiston, Xitoy va Yaqin Sharq kabi mintaqalarda gullab-yashnadi va noyob falsafiy tizimlarni rivojlantirdi. Bu falsafiy an'analar ma'naviyat, metafizika va axloqda chuqur ildiz otgan. Masalan, Hindistonda karma, dxarma, ahimsa (zo‘ravonlik qilmaslik), ma’rifatga intilish kabi tushunchalarga e’tibor qaratgan hinduizm, buddizm, jaynizm falsafiy maktablari paydo bo‘ldi. Xitoyda konfutsiylik, daosizm va boshqa maktablar tabiat bilan uyg‘unlik, axloqiy xulq-atvor va donolikka intilishni ta’kidlagan.
Ilk oʻrta asr Sharq falsafasining markaziy jihatlaridan biri maʼnaviy va falsafiy taʼlimotlarning kundalik hayotga integratsiyalashuvi edi. Ushbu falsafalar ichki o'zgarishlar orqali shaxsiy qoniqish va jamiyat uyg'unligiga intilayotgan shaxslar uchun yo'l-yo'riq berdi. Bundan tashqari, ular ma'rifatga erishish, o'z-o'zini anglash va voqelik mohiyatini chuqurroq tushunishga qaratilgan meditatsiya, diqqat va o'z-o'zini aks ettirish kabi tafakkur amaliyotlarini o'z ichiga olgan.
Uygʻonish davri esa Yevropada 14—17-asrlarda sodir boʻlib, klassik bilimlar, insonparvarlik va sanʼatga boʻlgan qiziqishning yangi davrini belgilab berdi. Olimlar va ziyolilar qadimgi yunon va rim g‘oyalarini jonlantirish va qayta talqin qilishga intilib, intellektual va madaniy qayta tug‘ilish davri edi. Uyg'onish davri cherkovning hukmron ta'siridan inson salohiyatiga, individualizmga, bilim va go'zallikka intilishga o'tish bilan tavsiflanadi.
Ilk oʻrta asr Sharq falsafasining maʼnaviy va metafizik yoʻnalishidan farqli oʻlaroq, Uygʻonish davri dunyoviy xarakterga ega boʻlib, aql, empirizm va inson intellektini qadrlagan. Bu san'at, adabiyot, ilm-fan va falsafada yutuqlarga olib keladigan insonning vakolati, ijodkorligi va individual ifodasi muhimligini ta'kidladi. Leonardo da Vinchi, Mikelanjelo va Nikkolo Makiavelli kabi Uyg'onish davri mutafakkirlari inson yutuqlarini nishonlaganlar va tanqidiy fikrlash va yangi g'oyalarni o'rganishni rag'batlantiradigan insonga asoslangan dunyoqarashni qabul qilganlar.
Ularning farqiga qaramay, ilk o'rta asr Sharq falsafasi va Uyg'onish davri ma'lum bir tarzda kesishgan. Ikkala davr ham an'anaviy hokimiyatdan voz kechish va bilim va o'z-o'zini kashf etishga intilishning guvohi bo'ldi. Ular izlanish, qiziquvchanlik va muqobil istiqbollarni o'rganish ruhi bilan ajralib turardi. Buddizm va hinduizm kabi Sharq falsafalari tarjimalar va musulmon olimlari bilan oʻzaro aloqalar orqali Yevropaga yoʻl topgani uchun ikkalasi ham kengroq madaniy almashinuv va muloqotga hissa qoʻshgan.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, ilk o'rta asr Sharq falsafasi va Uyg'onish davri falsafiy fikr va madaniy taraqqiyot tarixidagi ikki muhim davrdir. Ular o'zlarining diqqat markazida va kontekstda turlicha bo'lgan bo'lsalar-da, ular bilimga, o'z-o'zini kashf etishga va jamiyatni o'zgartirishga umumiy intilishlarini o'rtoqlashdilar. Bu davrlar nafaqat falsafiy manzarani shakllantirdi, balki o'z davrining san'at, fan va kengroq madaniy harakatlariga ham ta'sir ko'rsatdi. Ular insoniyat intellektual tarixining boy xilma-xilligi va o‘zaro bog‘liqligini eslatib, tanqidiy fikrlarni ilhomlantirishda davom etmoqda.