References:
1. “Linguistic features of pun” Meri Giorgadze, PHD, November 2014 European
Scientific Journal
2. “Contrastive Studies of Pun in Figures of Speech” Zhenzhen Wang, Qingchen
Shao, 2012
3. Attardo, S. Linguistic Theories of Humor. Berlin: Mouton de Gruyter, 1994.
4. Augarde, Tony. The Oxford Guide to Word Games, 2nd ed., Oxford: OUP,
2003.
5. Clark David Allen, Jokes, Pun and Riddles. Garden City, New York:
Doubleday, 1968.
“Ilm-fan va ta’lim” ilmiy jurnali
2181-4325
|
https://ilmfanvatalim.uz/
|
№ 6
~ 57 ~
MAKTAB MATEMATIKASIDAGI TRIGONOMETRIK
TENGSIZLIKLARNI ISBOTLASH METODLARI
Sharipova Guloy Olimboyevna
UrDU o’qituvchisi
Annotatsiya:
Mazkur maqolada bizga ko’p uchraydigan trigonametrik
tengsizliklarni yechishning bir qancha oson usullari keltrilgan. Bundan tashqari
vektorlar yordamida murakkab tengsizliklarni isbot qilish metodlaridan qo’llanilgan.
Аннотация:
В этой статье вы найдете несколько простых способов решения
распространенных тригонометрических неравенств. Он также использовал
методы для доказательства сложных неравенств с использованием векторов.
Annotation:
This article gives you some easy ways to solve common
trigonometric inequalities. He also used methods to prove complex inequalities using
vectors.
Kalit so’zlar:
vektor, tengsizlik, burchak, ayniyat, birlik vector.
Ключевые слова:
вектор, неравенство, угол, тождество, единичный вектор
Key words:
vektor, inequality, angle, identity, unit vector.
Bugungi kunda maktab o’quvchilari asosan matematik masalalarda ko’proq
tengsizliklarni isbot qilishga qiynaladi.Bunga sabab tengsizliklar uchun asosan bir
qolipga tushadigan isbotlash metodlari deyarli yo’qligidadir. Biz ushbu maqolada
trigonametrik tengsizliklar uchun malum bir qoidaga tushadigan bazi tengsizliklarni
vektorlar yordami bilan isbot qilamiz. Xususan yordamchi vektorlar yordamida
almashtrishlar kiritgan holda tengsizliklarni soddaroq usullar bilan isbot qilishni ko’rib
chiqamiz.. Geometriya bo’yicha ba’zi masalalarni, masalan, eng katta yoki eng kichik
miqdorlarni topishga oid masalalarni yechish uchun ko’p jihatdan ularni yechish
tajribasiga va yechish usullarini o’zlashtirganlik darajasiga bog’liq. Shuning uchun
berilgan qarab qaysi tengsizlikni qo’llash va uni isbotlash muhimdir. Bizga
a̅
;
b̅; c̅
vektorlar berilgan bo’lsin:
1. (
a̅, b̅)
=
|𝑎̅| ∗ |𝑏̅| ∗ cos(a̅^b̅)
2. (
a̅
+
b̅, c̅ )
= (
a̅, c̅) + (b̅, c̅)
Endi quyidagicha shartni kiritamiz
|𝑎̅| = |𝑏̅| = |𝑐̅| = 1
x+y+z=2
𝜋
(
𝑎̅
+
𝑏̅
+
𝑐̅, 𝑎̅
+
𝑏̅
+
𝑐̅
)=
|𝑎̅ + 𝑏̅ + 𝑐̅ |
2
≥ 0
z
x
y
“Ilm-fan va ta’lim” ilmiy jurnali
2181-4325
|
https://ilmfanvatalim.uz/
|
№ 6
~ 58 ~
(
𝑎̅
+
𝑏̅
+
𝑐̅, 𝑎̅
+
𝑏̅
+
𝑐̅ ) = |𝑎̅|
2
+
|𝑏̅|
2
+|𝑐̅|
2
+2
|𝑎̅| ∗ |𝑏̅| cos 𝑧
+2
|𝑎̅| ∗ |𝑐̅| cos 𝑦
+2
|𝑏̅| ∗
|𝑐̅| cos 𝑥
Bu tengsizlikdan
cos 𝑥 +cos 𝑦 + cos 𝑧 ≥ −
3
2
, x+y+z=2
𝜋
ga teng.
Uchburchakda esa
𝛼
+
𝛽
+
𝛾
=
𝜋
ga teng bo’ladi. Demak quyidagi almashtrish
olamiz x=
2𝛼
, y=2
𝛽
, z=2
𝛾
Bu almashtrishdan
cos 2𝛼
+
cos 2𝛽
+
cos 2𝛾 ≥ −
3
2
tengsizlik
hosil bo’ladi.
Endi
2𝛼,
2
𝛽,
2
𝛾
dan qanday qilib,
𝛼
,
𝛽, 𝛾
larga o’tamiz shuni ko’rib chiqamiz.
cos 2𝛼
=2
cos 𝛼
2
-1,
cos 2 𝛽
=2
cos 𝛽
2
-1,
cos 2𝛾
=2
cos 𝛾
2
-1
cos 2𝛼
+
cos 2𝛽
+
cos 2𝛾
=2(
cos 𝛼
2
+
cos 𝛽
2
+
cos 𝛾
2
)-3 ga teng bo’ladi.
cos 2𝛼
+
cos 2𝛽
+
cos 2𝛾
=2(
cos 𝛼
2
+
cos 𝛽
2
+
cos 𝛾
2
)-3
≥ −
3
2
bundan
cos 𝛼
2
+
cos 𝛽
2
+
cos 𝛾
2
≥
3
4
tengsizlik hosil bo’ladi.
cos 𝛼
2
=1-
sin 𝛼
2
cos 𝛽
2
=1-
sin 𝛽
2
cos 𝛾
2
=1-
sin 𝛾
2
ifodani o’rniga qo’ysak
sin 𝛼
2
+
sin 𝛽
2
+
sin 𝛾
2
≤
9
4
tengsizlik hosil bo’ladi. Koshi -Bunyakaskiy
tengsizlikidan foydalanib yani
(1+1+1)(
𝑎
2
+
𝑏
2
+
𝑐
2
)
≥ (𝑎 + 𝑏 + 𝑐)
2
(1+1+1)(
sin 𝛼
2
+
sin 𝛽
2
+
sin 𝛾
2
)
≥ (𝑠𝑖𝑛 𝛼 + 𝑠𝑖𝑛 𝛽 + 𝑠𝑖𝑛 𝛾)
2
→
𝑠𝑖𝑛 𝛼 + 𝑠𝑖𝑛 𝛽 + 𝑠𝑖𝑛 𝛾 ≤
3√3
2
tengsizlikkga ega bo’lamiz.
Endi tiroganametrik tenglikdan foydalanib quydagilarni isbot qilamiz.
𝑠𝑖𝑛 𝛼 + 𝑠𝑖𝑛 𝛽 + 𝑠𝑖𝑛 𝛾
=4
cos
𝛼
2
cos
𝛽
2
cos
𝛾
2
4
cos
𝛼
2
cos
𝛽
2
cos
𝛾
2
≤
3√3
2
7
cos
𝛼
2
cos
𝛽
2
cos
𝛾
2
≤
3√3
8
Endi
cos 2𝛼
+
cos 2𝛽
+
cos 2𝛾
=-1-4
cos 𝛼 cos 𝛽 cos 𝛾
bundan
cos 𝛼 cos 𝛽 cos 𝛾 ≤
1
8
Endi
cos 𝛼
+
cos 𝛽
+
cos 𝛾
uchun tengsizlik hosil qilamiz. Buning uchun x=
𝜋
-
𝛼
,
y=
𝜋
-
𝛽
, z=
𝜋
-
𝛾
deb tanlaymiz, natijada bularning yig’indisi x+y+z=3
𝜋
-(
𝛼 + 𝛽 +
𝛾
) ga teng bo’ladi.Bu almashtrishdan esa quyidagi
cos 𝛼
+
cos 𝛽
+
cos 𝛾 ≤
3
2
tengsizlikka kelamiz. Bundan
cos
𝛼
2
2
+
cos
𝛽
2
2
+
cos
𝛾
2
2
≤
9
4
Endi Koshi tengsizlikidan foydalanib bizga kerak bo’lgan tengsizlikni
isbotlaymiz.
7
Гелфанд.F “методы доказательства неравенства” Москва-1972г
“Ilm-fan va ta’lim” ilmiy jurnali
2181-4325
|
https://ilmfanvatalim.uz/
|
№ 6
~ 59 ~
𝑎 + 𝑏 + 𝑐
3
≥
√
𝑎𝑏𝑐
3
3
√
3
2
≥
cos
𝛼
2
+
cos
𝛽
2
+
cos
𝛾
2
≥ 3 √cos
𝛼
2
cos
𝛽
2
cos
𝛾
2
3
→ cos
𝛼
2
cos
𝛽
2
cos
𝛾
2
≤
3√3
8
Tengsizlik hosil bo’ladi. Endi biz yuqoridagi tengsizliklarni isbotlash jarayonida
ko’plab triganametrik tengliklardan foydalandik. Bular quyidagi tengliklardir.
1.
𝑠𝑖𝑛 𝛼 + 𝑠𝑖𝑛 𝛽 + 𝑠𝑖𝑛 𝛾
=4
cos
𝛼
2
cos
𝛽
2
cos
𝛾
2
2. cos 𝛼
+
cos 𝛽
+
cos 𝛾
=1+4
𝑠𝑖𝑛
𝛼
2
𝑠𝑖𝑛
𝛽
2
𝑠𝑖𝑛
𝛾
2
3.
𝑠𝑖𝑛 2𝛼 + 𝑠𝑖𝑛 2𝛽 + 𝑠𝑖𝑛 2𝛾
=4
𝑠𝑖𝑛 𝛼 𝑠𝑖𝑛 𝛽 𝑠𝑖𝑛 𝛾
4.
cos 2𝛼
+
cos 2𝛽
+
cos 2𝛾
=-1-4
cos 𝛼 cos 𝛽 cos 𝛾
5.
tan
𝛼
2
tan
𝛽
2
+
tan
𝛽
2
tan
𝛾
2
+
tan
𝛾
2
tan
𝛼
2
=1
6.
cot
𝛼
2
cot
𝛽
2
+
cot
𝛽
2
cot
𝛾
2
+
cot
𝛾
2
cot
𝛼
2
=1
8
7.
sin
𝛼
2
2
+
sin
𝛽
2
2
+
sin
𝛾
2
2
+2
𝑠𝑖𝑛
𝛼
2
𝑠𝑖𝑛
𝛽
2
𝑠𝑖𝑛
𝛾
2
=1
8.
cos 𝛼
2
+
cos 𝛽
2
+
cos 𝛾
2
+2
cos 𝛼 cos 𝛽 cos 𝛾
=1
Bu tengliklarni isbotlashni o’quvchilarga mustaqil topshiriq sifatida havola
qilamiz.Bundan tashqari bazi bir geometric masalalarni hal qilishda ham
tengsizliklarni yechishga to’g’ri keladi.Asosan bu tengsizliklar orqali maximum yoki
minimum nuqtalarni toppish mumkin.Biz quyida hunday masalalarni yechishda
vektorlarni tadbiqini uchratishimiz mumkin.
1-masala. Tomon 6 a bo’lgan kvadratdan tomsiz quticha yasashmoqchi. Kvadrat
burchagidan qirqib, vertikal holatda turg’izilib yasalgan quti eng katta hajmga ega
bo’ldi. Buning uchun qanday uzunlikdagi kvadrat kesish kerak?
Yechish: Qirqilgan kvadrat tomonini x orqali belgilaymiz. Qutining tubi 6a-2x
ga teng. Balandligi x (1-chizma).
Uning hajmi V=(6a-2x)(6a-2x)x=4x(3a-x)(3a-x) ga teng bo’ladi. Lekin V ning
maxsimumga erishishi quyidagi y=4x(3a-x)(3a-x) funksiyaga bog’liqdir.Bu funksiya
x=a nuqtada maxsimumga erishadi.
8
Mathematical Olympiads,Problems and solutions from around the world,1998-1999.Edited by Andreescu T. and
Feng Z. Washington 2000
“Ilm-fan va ta’lim” ilmiy jurnali
2181-4325
|
https://ilmfanvatalim.uz/
|
№ 6
~ 60 ~
2-masala. To’rt yoqli burchakning yassi burchagi qolgan burchagi qolgan
burchagi yig’indisidan kichik ekanligini isbotlang.
Isbot: To’rt yoqli burchagi
SABCD ning eng katta yassi burchagi
ASB bo’lsin. (2-chizma) chizamiz.
SD va
SB to’g’ri chiziqlar orqali tekislik o’tkazamiz.Uchyoqli burchakning
istalgan
yassi burchagi
qolgan
ikki
burchagi
burchagi
yig’indisidan
kichikligidanyozish mumkinki, Ð ASB < Ð ASD + Ð DSC va Ð DSB < Ð DSC + Ð BSC.
Bundan esa Ð ASB < Ð ASD + Ð DSC + Ð BSC
9
ga ega bo’lamiz. Xulosa. Yuqoridagi masalalardan ko’rinib turibdiki,
stereometrik masalalar yechilishi ham bizga ma’lum planimetrik ma’lumotlarga
tayanadi. Masalani yechish uchun, avvalo, uning chizmasini tasavvur qilish kerak va
shunga mosroq grafikni yasash kerak. Bunda, albatta, tasavvur muhim ahamiyat kasb
etadi. Ularga tengsizliklarni tatbiq qilish uchun chuqurroq ko’nikma va malaka kerak
bo’ladi.
Dostları ilə paylaş: |