Ilm-fan va ta’lim

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 
1.
A.Avloniy “Turkiy guliston yohud axloq” 
2.
O’.Hoshimov " Daftar xoshiyasidagi bitiklar". 2015. Toshkent 
3.
Abu Nasr Farobiy “Fozil odamlar shahri”. Toshkent. Xalq merosi. 1993-
yil. 
4.
E.G’oziyev “Ontogenez psixologiyasi”. 2010-yil. 
5.
Nishonova Z, Alimova G “Bolalar psixologiyasi va uni o’qitish 
metodikasi”. Toshkent. 2013-yil. 

---

“Ilm-fan va ta’lim” ilmiy jurnali
2181-4325 
| 
https://ilmfanvatalim.uz/
 
| 
№ 6
~ 158 ~ 
QOBILIYAT-BU SHAXSNING TAKRORLANMAS O’ZIGA XOS 
XUSUSIYATI 
Ochilova Shaxlo 
Jizzax viloyati G’allaorol tumani 16-sonli maktab amaliyotchi psixologi 
Anotatsiya:
Bu maqolada qobiliyat va shaxsning o’ziga xos takrorlanmas 
xususiyatlari haqidagi fikrlar keltirilgan 
Kalit so’zlar: Q
obiliyat, layoqat, iqtidor, iste`dod, talant, geniallik, qobiliyat turi: 
umumiy, maxsus.miqdor, pedagogik qobiliyat. 
Insonning qobiliyati shunday psixologik xususiyatiki, bilim, ko`nikma, 
malakalarini egallashi va malakali mutaxassisi bo’lishi uchun muhim ahamiyat kasb 
etadi. Qobiliyatning faqat bilim va ko`nikmalarga taalluqli bo`lmaydi. Malaka, 
ko`nikma va bilimlarga nisbatan odamning qobiliyatlari qandaydir imkoniyat tarzida 
namoyon bo`ladi. Qobiliyatlar imkoniyatlardan iborat bo`lib, biror bir ishdagi mahorat 
darajasi haqiqatdir. Bolada namoyon bo`ladigan musiqaga qobiliyati uning musiqachi 
bo`lishi uchun imkoniyatlar, maxsus ta`lim berilishi, qat`iylik, salomatligining yaxshi 
bo`lishi, musiqa asbobi, notalar va boshqa ko`pgina sharoitlar bo`lishi kerak. Bularsiz 
qobiliyatlar taraqqiy etmay turiboq so`nib ketishi mumkin. 
Qobiliyatlar faqat faoliyatda namoyon bo`ladi. Shuning uchun ham faqat ana shu 
qobiliyatlarsiz amalga oshirilishi mumkin bo`lmagan faoliyatlardagina namoyon 
bo`ladi. o`quvchida ham zaruriy ko`nikma va malaka tizimi hamda mustahkam 
bilimlar tarkib topish uslublari yo`qligiga asoslanib, jiddiy tekshirib ko`rilsa, 
shoshilinch ravishda unda qobiliyatlar yo`q, deb xulosa chiqarish pedagogning jiddiy 
psixologik xatosi bo`ladi. Masalan, Albert Eynshteyn o`rta maktabda uncha yaxshi 
o`qimaydigan o`quvchi hisoblangan va uning kelajakda genial bo`lishidan hech narsa 
dalolat bermas edi. 
Qobiliyat bilim va malakalarning o`zida ko`rinmaydi, balki ularni egallash 
tizimida namoyon bo`ladi ya`ni, boshqacha qilib aytganda mazkur faoliyat uchun 
muhim bo`lgan bilim va ko`nikmalarni o`zlashtirish jarayonida turli sharoitlarda 
qanchalik tez, chuqur, yengil va mustahkam amalga oshirishida namoyon bo`ladi. 
Qobiliyatlar individual psixologik xususiyatlar bo`lishi bilan aql sifatlari xotira 
xususiyatlariga, hissiy xususiyatlar va shu kabilarni qarama-qarshi qo`yib bo`lmaydi, 
hamda qobiliyatlarni shaxsning bu xususiyatlari bilan bir qatorga qo`yish ham mumkin 
emas. Agar shu sifatlarning birortasi yoki ularning yig`indisi faoliyat talablariga javob 
bersa yoki bu talablar ta`siri bilan tarkib topsa bu shaxsning mazkur individual 
xususiyatlarini qobiliyatlar deb hisoblashiga asos bo`ladi. Qobiliyat kishining 
psixologik va fiziologik tuzilishi xususiyatidir. qobiliyat bilim olish uchun zaruriy 

---

“Ilm-fan va ta’lim” ilmiy jurnali
2181-4325 
| 
https://ilmfanvatalim.uz/
 
| 
№ 6
~ 159 ~ 
shart-sharoit bo`lib, shuning bilan birga u ma`lum darajada bilim olish mahsuli hamdir. 
Umumiy va maxsus bilimlarni o`zlashtirish, shuningdek, kasbiy ko`nikmalarni egallab 
olish jarayonida qobiliyat mukamallashib va rivojlanib boradi. qobiliyatga yaqinroq 
turadigan tushunchalar ko`nikma va malakadir. Ular faoliyat mexanizmini tashkil 
qiladilar. qamda ular qobiliyat bilan birgalikda mahoratga erishishni ta`minlaydilarki, 
buning natijasida mehnatda katta yutuqlar qo`lga kiritiladi. qobiliyatli, ammo noshut 
inson ko`p narsaga erisha olmaydi. qobiliyat ko`nikmada ro`yobga chiqadi. 
Darhaqiqat, qobiliyatli kishining ko`nikma va malakalari ko`p qirrali va 
mukammallashgan bo`ladi. Shuning bilan birga ko`nikma va malalakalar yetishmagan 
qobiliyatni bir muncha to`ldirish yoki undagi kamchilikni tugatish mumkin. 
Ko`nikmalarni umumlashmasi moxirlik deb ataladi. Moxirlik bu endi qobiliyatning 
o`zginasidir. Demak, qobiliyat ko`nikma va malakalarning paydo bo`lishi jarayonida 
shakllanadi. 
Har qanday qobiliyat ham murakkab bo`lib, u kishiga turli-tuman talablar qo`yadi. 
Agar shaxs xususiyatlari tizimi shu talabga javob bera olsa kishi faoliyatni 
muvaffaqiyat bilan amalga oshirish uchun o`z qobiliyatliligini ko`rsata oladi, agarda 
xususiyatlardan qaysi biri rivojlanmagan bo`lsa, shaxs mehnatning muayyan turiga 
nisbatan ham qobiliyatli deb ba?olanadi. Har bir qobiliyatning o`ziga xos tuzilishi 
mavjud. qobiliyat tarkibida tayanch va yetakchi xususiyatlarni, muayyan asosiy yoki 
yordamchi xususiyatlarni farq qilish lozim. 
Barcha qobiliyatlar uchun asosiy tayanch xususiyat kuzatuvchanlik, bilish 
ko`nikmasidir. Bu individual narsaning o`ziga xos tomoni, ijodiy faoliyat uchun 
boshlang`ich materialni ko`ra bilish demakdir. Qobiliyatning yetakchi xususiyati ijodiy 
tasavvur qilishlik hisoblanadi. 
Quyidagilarni yordamchi xususiyat deb hisoblash mumkin: xotira (u faoliyat 
talablariga muvofiq ravishda o`ziga xos tuzilishda bo`ladi), emosionallik, ya`ni his 
tuyg`uga beriluvchanlik (bu xususiyat shaxsning faoliyatini oshiradi) va shunga 
o`xshashlar. Amaliy faoliyatning ba`zi ko`rinishlarida shaxsning irodasi oldingi 
o`ringa chiqadi. qobiliyat tuzilishidagi turli xususiyatlarning tarkibi faoliyatning turli 
davrlarida yoki ijodiyotning bosqichlarida turlicha bo`lishi mumkin. Demak, tuzilish 
ham barqaror, ham o`zgaruvchandir. Psixologiyada qobiliyatlar individual psixologik 
xususiyatlar sifatida tavsiflanadi va buning asosida tafovutlanadigan xislatlar fazilatlar 
yotadi. Shuning uchun har bir shaxsda bir xil natija bir xil sifat kutish mumkin emas, 
chunki insonlar o`z qobiliyatlari bo`yicha bir-birlaridan muayyan darajada farq 
qiladilar, binobarin ular o`rtasidagi farqlar sifat va miqdor jiqatidan bo`lishi mumkin. 
Qobiliyatlarning sifat tavsifi shaxsning qaysi individual psixologik xususiyatlari 
faoliyat muvaffaqiyatlarining majburiy sharti tariqasida xizmat qilishini anglatadi. 
Ularning miqdor tavsifi esa faoliyatga qo`yiladigan talablarni shaxs tomonidan qay 
yo`sinda bajarish imkoniyati mavjudligini bildiradi, ya`ni mazkur inson boshqa 

---

“Ilm-fan va ta’lim” ilmiy jurnali
2181-4325 
| 
https://ilmfanvatalim.uz/
 
| 
№ 6
~ 160 ~ 
odamlarga qaraganda malaka, bilimlardan nechog`lik tez, yengil, puxta foydalana 
olishini namoyish qiladi. O`quvchining qobiliyatlari nimaga namoyon bo`lishini va 
binobarin o`quvchi shaxsini qanday individual psixologik xususiyatlari faoliyatni qay 
darajada bajarish qobiliyatiga ega ekanligi, ya`ni o`quvchining boshqalarga nisbatan 
malaka va bilimlarni qanchalik tez, yengil va mustahkam egallab olishini bilish 
pedagog uchun muhimdir. Qobiliyat xususiyatlarining sifat tomonidan qaralishi 
maqsadga har turli yo`llar bilan borishga imkon beruvchi "o`zgaruvchan miqdor" 
to`plami sifatida, faoliyat muvaffaqiyatini ta`minlovchi inson psixologik 
xususiyatlarining yig`indisi sifatida ko`riladi. Bir xususiyatlarni o`rnini ikkinchi bir 
xususiyatlar bilan bosishning keng imkoniyatlari mavjud, buni odam o`zida chindan 
qat`iylik bilan ishlash orqali rivojlantirishi mumkin.