Ilmiy tadqiqot ishlarini tashkil etish

6-bosqich. Joriy etish va iqtisodiy samaradorlik:

• 
  tadqiqot natijalarini ishlab chiqarishga joriy etish;
  
• 
  iqtisodiy samarani belgilash.
  

Joriy etish - samarani bevosita yoki bilvosita ta’minlovchi ilmiy mahsulotni ishlab chiqarish yoki iste’mol sohasiga berish.

Ilmiy mahsulot buyurtmachi yoki iste’molchiga hisobotlar, yo’riqnomalar, metodika, muvaqqat ko’rsatmalar va h.k.lar tarzida beriladi. Iqtisodiyotning ko’pgina sohalarida undan mavjud mahsulotni raqobatbardoshligini ta’minlash uchun takomillashtirish yoki yangisini yaratishda foydalaniladi. Bunday holda joriy etish jarayoni ikki bosqichda amalga oshiriladi: birinchi bosqich – tajribaviy-ishlab chiqarishga joriy etish, ikkinchisi – seriyali.
Birinchi bosqichda tayyorlangan tajriba namunalari rejalashtirilgan turlicha ishlab chiqarish sharoitlarida, shuningdek, tasodifiy tabiiy omillar ta’sirida qunt bilan o’rganiladi. Ekspluatatsiya ko’rsatkichlari va xarajatlar, ishonchlilik va uzoq muddatlilik, tayyorlash va ekspluatatsiya qilishning texnologiyaviyligi, ekologik ko’rsatkichlar va h.k.larga alohida e’tibor qaratiladi.
Tajriba-ishlab chiqarish natijalari bo’yicha turli hujjatlar bilan tushuntirish xati tayyorlanadi. Bularda tajriba-namunalarga ekspluatatsiyaviy, iqtisodiy, ekologik, ergonomik, tibbiy-gigiyenik va boshqa xususiyatlari bo’yicha baho beriladi. Hujjatlar buyurtmachining va ITIni bajargan ilmiy-tadqiqot tashkilotining vakillari tomonidai imzolanadi.
Joriy etishning birinchi bosqichi katta moliyaviy xarajatlarni talab etadi. Chunki tajriba namunasini tayyorlash ko’p mehnat talab qiladi va ko’pincha to’g’rilash qayta o’zgartirishlar qilishga majbur bo’linadi.
Yangi mahsulot namunasi tajriba-ishlab chiqarish sinovidan so’ng ikkinchi bosqichda seriyani ishlab chiqarishga joriy etiladi. Bunda joriy etish hajmi buyurtmachi tomonidan xaridor bozori talabidan kelib chiqilgan holda belgilanadi.
Ilmiy mahsulotni joriy etishni tezlashtirish uchun ilmiy-tadqiqot tashkiloti loyihalash tashkiloti bilan birlashadi. Bunday vaziyatda barcha ishlarga bitta markaz rahbarlik qiladi. Natijada joriy etish muddati qisqaradi, mahsulot sifati va raqobatbardoshligi oshadi. Rivojlangan mamlakatlarda mazkur muammo texnoparklar yordamida hal etiladi. Texnopark bir yoki bir necha ITI bilan yaqin aloqaga ega, ilmiy va informatsiya muhitini rivojlantirish bilan shug’ullanuvchi, ilmiy mahsulot yangi texnologiyalar bozoriga jadal kirib borishi uchun ilmiy mahsulot ishlab chiqarish bazasini o’zlashtirishga baza yaratuvchi tashkilot (yuridik shaxs)dir.
Ilmiy tadqiqotlar samarasi turlicha bo’ldi:

• 
  iqtisodiy samaradorlik (milliy daromadning oshishi, ish samaradorligi va mahsulot sifatining oshishi, ilmiy tadqiqotlarga bo’lgan xarajatning kamayishi);
  
• 
  ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik (og’ir mehnat sharoitini bartaraf etish, atrof muhitni tozalash, tibbiy-gigiyena sharoitini yaxshilash va h. k.);
  
• 
  mamlakat mudofaa qudratini mustahkamlash;
  
• 
  mamlakat ilmiy salohiyatining obro’si.
  

Ilmiy tadqiqotlar samaradorligini baholash uchun ular natijasi qay darajadaligini tasvirlovchi turli mezonlar qo’llanadi.
Fundamental nazariy tadqiqotlarni samaradorlikning miqdoriy ko’rsatkichlari bilan baholash qiyin. Ular, odatda ishlamalar boshlangandan so’ng ancha keyin samara bera boshlaydi. Bundan tashqari, ular natijasidan iqtisodiyotning turli sohalarida foydalaniladi. SHuning uchun kutilayotgan samarani baholash qiyin. Bunday tatqiqotlar uchun, qoidaga ko’ra, sifat mezonlari belgilanadi: hodisaning yangiligi, mamlakat fanining obro’si, ish xalqaro miqyosda keng tan olinishi, mamlakat mudofaa imkoniyotiga qo’shilgan xissa: monografiyalar va ular olimlarining ishlaridan turli mamlakatlarda foydalanilishi va boshqalar.
Amaliy ilmiy tadqiqotlar turli miqdoriy mezonlar bilan baholanadi, shulardan asosiysi — iqtisodiy samaradorlik. Bu joriy etishga bo’lgan xarajat, joriy etish ko’lami, muddati va h.k. omillarga bog’liq.
Ilmiy xodimning ish samaradorligi ishlanmaning yangiligi, e’lon qilingan maqolalar soni, ishdan ko’chirmalar olish va h.k. bilan baholanadi.
Yangilik mezoni - bu, avtorlik guvohnomasi va patentlar miqdori, ko’chirmalar olish — ilmiy xodim ishlariga havolalar soni. Iqtisodiy baholash esa kamdan-kam qo’llanadi.
Ilmiy-tadqiqot guruhi (yoki tashkilot) mehnat samaradorligi quyidagi mezonlar bo’yicha baholanadi: mehnat samaradorligi, joriy etilgan mavzular miqdori, ilmiy maqsulotni tadbiq etishdan kelgan iqtisodiy samara, olingan avtorlik guvohnomasi va patentlar soni, sotilgan litsenziyalar soni va boshqalar.
Ilmiy tadqiqotlar samaradorligi — ilmiy ijod bilan shug’ullanish va kishilik jamiyati farovonligini oshirishga yo’naltirilgan ilmiy mahsulot (ITM) yaratish strategiyasi va taktikasining asosi.
Ilmiy tadqiqotlar iqtisodiy samarasini hisoblash ularni amalga oshirish bosqichlariga muvofiq amalga oshiriladi. Shu munosabat bilan mo’ljal, kutilayotgan va haqiqiy iqtisodiy samaradorlik bir-biridan farqlanadi. Mo’ljal iqtisodiy samara ilmiy tadqiqot ishini asoslashda va uni ish rejasiga kiritishda belgilanadi. Mazkur holda hisob - kitoblar taxminan, bashoratlanayotgan joriy etish ko’lamini hisobga olgan holda yiriklashtirilgan ko’rsatkichlar bo’yicha olib boriladi.
Kutilayotgan iqtisodiy samaradorlik ilmiy tadqiqotlir bajarilish jarayonida hisob-kitob qilinadi. U ilmiy mahsulot ishlab chiqarishga joriy etiladigan muayyan yilga bashorat qilinadi. Kutilayotgan samaradorlik mo’ljaldagidan ko’ra ancha aniq mezon hisoblanadi.
Haqiqiy iqtisodiyot samaradorlik ilmiy mahsulot ishlab chiqarishga joriy etilgandan so’ng belgilanadi, hisob-kitob ilmiy tadqiqotlar va joriy etish uchun amalda ketgan xarajatlar bo’yicha olib boriladi. Bunda haqiqiy samara ko’pincha kutilayotgandan kam bo’ladi. U iqtisodiy samaradorlikning eng ishonchli mezoni hisoblanadi.
Kutilayotgan yoki haqiqiy iqtisodiy samaradorlik quyidagi tenglama bo’yicha anaqlanadi.