Ilova elementlarining strukturaviy tahlilini o’rganish

---

Ilova elementlarining strukturaviy tahlilini o’rganish 
 
Sevara Raxmonqulovna Ахmedova 
[e-mail]
 
Jizzax politexnika instituti 
 
Annotatsiya: 
Stilistikasi fan uchun ilmiy qiymatga ega bo’lib, ulardan nemis va 
o’zbek tillarida badiiy asarlarni stilistik jihatdan tahlil qilish va qiyoslash mavzusida 
ilmiy maqolalar yozishda, shuningdek o’quv qo’llanmalari yaratishda foydalanish 
mumkin. Strukturaviy tahlillar nafaqat nemis tili stilistikasi uchun balki, hozirgi 
o’zbek adabiy tili uchun ham ilmiy-amaliy ahamiyatga egadir. 
Kalit so’zlar: 
Ilova, metod, xorijiy til, matn, qurilmalar, og'zaki nutq, 
grammatik shakl
Structural of application elements study of analysis 
 
Sevara Rakhmonkulovna Аkhmedova 
[e-mail]
 
Jizzakh Polytechnical Institute
 
 
Abstract: 
Stylistics has a scientific value for science and can be used in the 
writing of scientific articles on the stylistic analysis and comparison of works of art in 
German and Uzbek, as well as in the creation of textbooks. Structural analysis is not 
only for German stylistics, but It is also of scientific and practical significance for the 
modern Uzbek literary language. 
Keywords: 
Application, method, foreign language, text, devices, oral speech, 
grammatical form 
 
Ma’lumki, O’zbekistonda chet tilini o’rganishga alohida e’tibor berilmoqda. 
Oliy o’quv yurtilarida yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashda chet tilining o’rni 
beqiyosdir. Til o’rganishdan asosiy maqsad, talabalarda xorijiy (nemis) tilida gapirish 
ko’nik masi hosil qilishdir. Bu maqsadning ro’yobga chiqishda zamonaviy pedagogik 
texnologiyalar juda qo’l keladi. Hozirgi davrda malakali kadrlarning O’zbekiston 
taraqqiyotidagi o’rni ulkandir. Ayniqsa jahonda ro’y berayotgan voqeylikni ommaga 
yetkazishda tilchi kadrlarga ishonch berilgan [1]. 
Nemis tilini stilistikasi fani uchun ilmiy qiymatga ega bo’lib, ulardan nemis va 
o’zbek tillarida badiiy asarlarni stilistik jihatdan tahlil qilish va qiyoslash mavzusida 
ilmiy maqolalar yozishda, shuningdek o’quv qo’llanmalari yaratishda, shuningdek 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
583

---

oliy o’quv yurtlarida shu mavzuda maxsus kurslar o’tishda foydalanish mumkin. 
Strukturaviy tahlillar nafaqat nemis tili stilistikasi uchun balki, hozirgi o’zbek adabiy 
tili uchun ham ilmiy-amaliy ahamiyatga egadir [3-4-5]. 
Stilistikaga oid bir qator masalalar nafaqat o’zbek olimlari, balki nemis olimlari 
tomonidan ham o’rganilganda munozaralarga sabab bo’lib qolmoqda. Shunday 
bahsli, muammoli masalalardan biri ilovali elementlar haqidadir. 
1. Hozirgi zamon nemis adabiyotida ilova qurilma hodisasi keng tarqalgan 
stilistik hodisadir. Ilova qurilmaning har-xil strukturaviy tiplari uchrab turadi. . 
Endilikda ilova qurilma hodisasi sintaktik – stilistik hodisa sifatida turli tillarda 
dolzarb masala bo'lib kelmoqda. Tuzilishi jihatidan ilova qurilma ikkita katta guruhga 
bo'linadi. 
2. Biriktiruvchi bog'lovchilarsiz ifodalanib kelgan ilovali elementlar. 
Biriktiruvchi bog'lovchilar yordamida ifodalanib kelgan ilovali elementlar. Aynan 
shu biriktiruvchi bog’lovchilar yordamida va bog’lovchilarsiz ifodalanib kelgan 
ilovali elementlar o’rganish va tahlil qilish mavzuning dolzarbligidir. 
Nemis tilshunosligida bu holat stilistik hodisa sifatida o'rganiladi. Ilovali 
qurilma hodisasi hozirgi nemis tili sintaksisida muhim o'rin tutadi. Nemis olimlari 
G.Shtarke, U.Xoberk, L.Shpiser va boshqalar ilova qurilmani gap qurilishida chetga 
chiqish, chetlashtirish, birikish, bo'linish yoki fikrni kengaytirib bayon etish kabi 
atamalar orqali tushuntiradilar. Ilmiy adabiyotlarni ko'zdan kechirish natijasida ilova 
qurilma hodisasi nemis tiliga xos xususiyatdir degan xulosaga kelish mumkin [6-7]. 
1. Ilova qurilmalar quyidagi bergilarga ega: 
2. Sodda yoki qo'shma gaplar og'zaki nutqda to'xtalish (pauza), yozuvda esa 
nuqta orqali; 
3. bu bo'laklar bir-birlari bilan grammatik va semantik bog'lanish orqali; 4. ikki 
bo'lakli tarkibiy qism; ajratilgan element asosiy vo'qea-hodisani ifodalanishi, bayon 
etilishi bilan ajratiladi. Ilova qurilma hodisasi - bu qo'shimcha ibora 
bo'lmasdan,bayon etilayotgan fikrning bo'laklarga ajratib ko'rsatilishidir. Nuqtadan 
keyin ifoda etiladigan fikr gapdagi asosiy ifodaga qo'shimcha ifoda hisoblanadi: 
Masalan:
 Ob ich das gelesen habe. Einen kleinen Artikel des Schriftstellers unter 
der Unterschrift. „Ein talentiertes Büchlein“. (E.M.Remarque) 
Ein Schock konnte mich noch retten. Eine Frage. Zwei Worte. 
Ba'zi ilovali elementlar to'liqsiz gaplarga ham o'xshab ketadi. Ilovali 
qurilmadagi gaplar asosiy ifodaga bog'liq bo'lib, u bir shaxs tomonidan bayon 
etilayotgan fikrni ifodalab kelib, ma'lumotlarning bir butunligini ko'rsatadi: 
Masalan: 
Er lächelte schwach. Ein bißchen ironisch (E.M.Remarque) 
Elliptik gaplar dialogik nutqda sintaktik bir butunlikni ifoda etishda xizmat 
qiladi: 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
584

---

„Hat dich jemand gesehen?“ fragte sie. Ja, Eine ältere Frau“. „Ohne Hut? Ja, 
ohne Hut“. 
Ma'no xususiyatiga ko'ra ilovali elementlar grammatik zamon ma'nosi bir 
xillikniifoda etadi. Morfologik jihatdan ilova qurilmadagi fe'lning mayl, shaxs, son 
kabi grammatik kategoriyalari mos kelishi lozim, aks holda u elleptik gapga aylanadi. 
Ilova qurilmadagi gaplarning o'rnini almashtirish ham mumkin, bunda grammatik 
ketma-ketlik o'zgarmaydi [8]. 
Agar asosiy ifodaga birikib kelgan ilovali elementning soni bitta bo'lsa, u holda 
sodda strukturaviy ilova qurilma hisoblanadi. Murakkab strukturaviy ilova qurilma 
deganda asosiy ifodaga birikuvchi ilovali elementlarning soni birdan ortiq bo'lgan 
konstruksiyani tushunamiz.
Shuni ta'kidlash lozimki, ilovali element funksiyasida faqat so'z birikmalari 
emas, balki to'liq gaplar, bog'langan qo'shma gaplar va ergashgan qo'shma gaplar 
ham kela oladi. 
Ilova qurilma hodisasi dastlab og'zaki nutq jarayonida yuzaga kelgan. Bunda 
intonasiya muhim rol o'ynaydi. Yozma nutqda esa intonasiya nuqta bilan belgilanadi. 
N.S.Pospelovning fikricha asosiy ifoda bilan ilovali element o'rtasidagi bog'liqlikda 
ohang asosiy rol o'ynaydi. Buni o'rganishda ko'plab ilmiy ishlar olib borilgan. Og'zaki 
nutqda katta ahamiyatga ega bo'lgan ohang yozma nutqda ham namoyon bo'lib, u 
ilovali elementlarni ifoda etishda nuqta bilan belgilanadi. 
Ilovali element ishtirok etayotgan gaplar ovozning pasayishi va biroz ohang 
bilan to'xtalish yuz beradiki, buni e'tiborga olish lozim. 
Turli xil ilova konstruksiyasining u yoki bu holda foydalanishi albatta 
gapirayotgan yoki yozayotgan kishining maqsadiga bog'liq. Chunki ilovali 
elementning avval aytib o'tilgan fikrga qo'shimcha ma'no anglatib kelishi va shu 
fikrning ma'noviy xususiyatini kuchaytirishi uchun ishlatiladi. Shuning uchun ham bu 
hodisani faqatgina og'zaki nutq jarayonida birdan yashirin ravishda sodir bo'luvchi 
hodisa deb tushunmaslik kerak. Shuni ta'kidlash lozimki, ilova qurilma hodisasi 
yozma nutqda ham keng tarqalgan va bu har bir yozuvchining xususiy uslubiga 
bog'liq, boshqacha qilib aytganda ilova hodisaning va uning har-xil strukturaviy 
guruhlarning yuzaga keltiruvchi va hal qiluvchi omil bu - uslubiy omildir.Bu hodisa 
adabiyotlarda keng tarqalgan.
 
Ilovali elementlar ilova qurilma tarkibida xilma - xil uslubiy funksiyalarni ham 
bajarib kelishlari mumkin. Ularning uslubiy funksiyalari asosan gap strukturasini 
soddalashtirib, tasvirlanayotgan voqea - hodisalarning ta'sirchanligini, badiiyligini, 
jonligini oshirish; tasvirlanayotgan voqea - hodisalarning ta'sirchanligini, badiiyligini, 
jonliligini oshirish; tasvirlanayotgan voqea - hodisaga kitobxonning diqqat e'tiborini 
jalb qilish va boshqalar. Bu asarlar ustida olib borilgan bizning kuzatishlarimiz 
kelajakda ilova qurilmaning u yoki bu yozuvchining ijodida uchraydigan xuddi 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
585

---

shunday hodisalarni qiyoslab o'rganishga asosiy omil bo'ladi degan niyatdamiz. 
Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati kattadir. Ishning natijalari tahlil o'qish 
jarayonida, stilistika fani bo'yicha bo'ladigan amaliy mashg'ulotlarda, shuningdek 
nazariy va amaliy tarjima fanida keng ko'lamda qo'llanishi mumkin.