Influence of confucianism, taoism and buddhism on the social

Builders of The Future 
 
ISSN: 2181-2705 
https://kelajakbunyodkori.uz/
169
ta’sirining individual ko‘rinishlarini kuzatish uchun kelajakda tarixiy usul qo‘llaniladi. Konfutsiylik. 
Kung Szi (miloddan avvalgi 552-479) ta’limotining Xitoy, keyin esa Yaponiya axloqi va siyosatiga 
ta’sir darajasini mubolag‘a qilib bo‘lmaydi. Konfutsiychilik ko‘pincha din hisoblanmaydi va din 
sifatida amal qilmaydi, balki axloqiy-falsafiy ta’limot sifatida taqdim etiladi. Konfutsiychilik axloqiy-
siyosiy vositalar majmui sifatida rivojlandi, farzandlarga izzat, kattalarga hurmat, ijtimoiy 
majburiyatlar va xushmuomalalik qoidalarini ta’kidlaydi, insonparvar, oqilona va barkamol davlat, 
uyg‘un oilaviy munosabatlar va aniq munosabatlarni yaratishga va’da beradi. Hukmdorlar o‘rtasidagi 
munosabatlar meyorlari, oddiy odamlar, keksa va yosh, ota va o‘g‘il, er va xotin va boshqalarning 
jamiyatdagi mavqe’lari haqida fikr yuritiladi. Biroq, XX asr boshlarida Xitoy monarxiyasi 
ag‘darilgandan so‘ng konfutsiychilikning siyosatdagi roli muttasil zaiflasha boshladi. Xitoyda uzoq 
davom etgan notinchliklar davrida Sun Yat-sen, Yuan Shikay, Chang Kay-Shi kabi ko‘plab 
siyosatchilar Konfutsiy va uning shogirdlari merosidan Xitoy xalqini birlashtirish uchun 
foydalanishga harakat qildilar, lekin uning ta’limotini milliy g‘oya sifatida ilgari surmadilar, davlat 
qurish uchun asos sifatida foydalanish imkonini boy berdilar. Zamonaviy davrda Xitoyda 
konfutsiychilikning tanazzulga uchrashining eng past nuqtasini madaniy inqilob davri deb hisoblash 
mumkin. Mao Szedun Konfutsiyni eng qattiq tanqid ostiga oladi, lekin aslida bu faqat Lin Byaoga 
nisbatan siyosat bilan bog‘liq edi[1]. Konfutsiychilikning hozirgi holati biroz yaxshiroq, bu 
hokimiyatning unga nisbatan yumshoqroq siyosati bilan bog‘liq. Biroq, Xitoy Kommunistik partiyasi 
bugungi kunda Konfutsiy tamoyillarini yetakchi mafkura sifatida tan olmaydi, ular esa o‘z o‘rnini 
“Xitoy xususiyatlariga ega kommunizm”ga bo‘shatib beradi. Yaponiyada, xuddi Xitoyda bo‘lgani 
kabi, konfutsiy g‘oyalari ham axloqiy va siyosiy falsafaning rivojlanishida muhim rol o‘ynadi. Bu, 
ayniqsa, 7-10-asrlarda Xitoy va Koreyadan Yaponiyaga konfutsiylik va buddizm olib kelinganida 
yaqqol seziladi. Shahzoda Shotoku Taishi (milodiy 547–622) Yaponiyadagi konfutsiylik va 
buddizmning birinchi yirik targ‘ibotchisi sanaladi[2]. U 17 moddadan iborat konstitutsiyani qabul 
qildi, unda konfutsiylik va buddizm etikasi g‘oyalari yosh yapon xalqining axloqiy asoslari sifatida 
e’tirof etdi. Uning asrlar davomida sud odob-axloqi va adolatlilikning yapon namunasi bo‘lib xizmat 
qildi. 
Biroq, Xitoydan farqli o‘laroq, Yaponiyada konfutsiylik tarixi davomida u davlat siyosatida 
ustun rol o‘ynamagan. Yapon xalqi asl konfutsiy tamoyillarini o‘zlashtirib oldi va ularni o‘z 
ehtiyojlariga mos ravishda ijodiy tarzda o‘zgartirdi, shuning uchun konfutsiylik chuqur, ammo 
yashirin va bilvosita siyosiy an’analarga ta’sir ko‘rsatdi. Biroq, tarix davomida sintoizmga nisbatan 
bu ta’sir, hatto Edo davridagi konfutsiychilikning (neo-konfutsiylik) “yangi gullash davrida” ham 
ahamiyatsizligicha qolgan edi. Meydzi tiklanishi va ikki jahon urushidan keyin konfutsiylik davlat 
siyosatiga kamroq ta'sir ko‘rsatdi. Konfutsiy ta’limoti maktab va universitetlarda faqat insoniyat tarixi 
va madaniyatining bir qismi sifatida o‘rganiladi xalos [3]. Shunday qilib, Xitoyda ham, Yaponiyada 

---