Информацион техналогиялар ва тизимлар

           Suv toshqini deganda daryo, ko’, suv omborlaridagi suv satxining tezkorlik 

ko’tarilishi  tufayli  katta  maydonlarni    suv  bilan  qoplanishiga  aytiladi  va  u 

quyidagi  sabablarga  ko’ra  yuzaga  keladi:  baxorgi  paytlardagi  qorlarning  erishi, 

ko’p  miqdordagi    yog’ingarchilik  va  jala  kelishi,  daryolardagi  muzliklarning  

yig’ilib  qolishi,  tig’onlarning  buzilishi,  ko’chkilar  tufayli  ko’llarning  paydo 

bo’lishiga  va  xakozalar.      Suv  toshqini  tufayli  korxonalar,  imoratlar  vayronaga 

---

aylanishi,  avtomobil  va  temir    yollarning  buzilishi,  aloqa  va  elektr  tarmoqlarida, 

sug’orish  tizimiga,  qishloq  xo’jalik  ekinlariga,  xom  ashyo  va  boshqa  turdagi 

moddiy boyliklarga katta ziyon etkaziladi. 

        Suv  toshqini  tufayli  elektr  tarmoqlaridagi  qisqa  tutashuv  zaryadlar  xisobiga 

yong‟inlar  chiqishi,  suv  va  kanalizatsiya  quvurlarida  uzilishlar,  televizion  va 

telegraf  kabellaridagi  aloqalarning  yo‟qolishi,  ba‟zi  maydonlardagi  er  satxining 

chiqishi  xisobiga  uzilishlar  paydo  bo‟ladi.  Suv  toshqinlarining  oldini  olishda 

suvning  taqsimot  sarflanishini  doimiy  nazorat  qilib  borish,  daraxtlar  ekish  va  suv 

toshqini  bo‟ladigan  xududlarda  ko‟ndalangiga  ishlov  berish  kabi  ishlarni  bajarish 

zarur.  Katta  daryolar  uchun  suv  omborlarini  qurish  va  sarflanishi  nazorat  qilish 

xisobiga  ularning  satxi  rostlanadi,  suv  izanini  chuqurroq  olish,  suv  oqimining 

yonalishini  tog‟rilash,  muzlarni  yorish,  ayniqsa,  muz  qalinligiga  nisbatan  2,5  

barobar  chuqurlikda  portlatishlar  -  ko‟proq  foyda  beradi(tuz  yoki  maydalangan 

shlak sepish maqsadga muvofiq xisoblanadi). 

       Ko‟chkilar  –  tog‟  jinsli,  tuproq  va  qor  massalarning  qiyalik  bo‟ylab  sirpanib 

siljishiga aytiladi, sababi muvozanat xolatining yo‟qolishi tufayli yuzaga keladi, bu 

esa  turli  sabablarga  ko‟ra  sodir  etiladi  (jinslarning  suv  bilan  yuvilishi,  shamol  va 

yog‟ingarchilik  ta‟sirida  namlanishi,  erdagi  silkinishlar  va  boshqa  omillar 

natijasida mustaxkamligining kamayishiga olib keladi). 

        Ko‟chkilar burchak qiyaligi 20

o

 va undan yuqori bo‟lgan barcha qiyaliklarda 

uchrashi  mumkin  va  xamda  turlicha  tezlikda  xarakatlanadi.  Kam  tezlikdagisida 

jinslarning  tezligi  yiliga  bir  necha  un  sanimetrni  tashkil  etsa,  o‟rtachasida-soatiga 

yoki    sutkada  bir  necha  metrga,  katta  tezlikdagilari  esa  soatiga  bir  necha  o‟n  km 

masofolarga  siljiydi.  Katta  tezlikda  xarakatlanuvchi  ko‟chkilar  tufayli  xalq 

xo‟jaligiga  ko‟p  miqdordagi  moddiy  zararlardan  tashqari  insonlarning  xalok 

bo‟lishiga sabab bo‟ladi. 

       Ko‟chki  xodisalari  tufayli  bir  necha  yuz  va  mlrd  m

3

  xajmdagi    jinslarning 

ma‟lum  kiyaliklar  bo‟ylab  siljishiga  sabab  bo‟ladi.  Ko‟chkilar  xalq  xo‟jaligining 

barcha soxalariga katta talofat keltiradi,  qishloq xo‟jalik maydonlarining  yaroqsiz 

xolga kelishi, foydali qazilmalar ishlab chiqarishda xavfli xolatni yuzaga keltiradi, 

tunellar, quvurlar, telefon va elektr simlarini, yillarni yaroqsiz xolga keltiradi. 

        Masalan:  1911  yili  Pamirdagi  er  silkinish  tufayli  (Mq7,4  ball)  2,5  mlrd  m

3  

xajmdagi  tuproq  massasining  surilishiga  va  200  kishidan  iborat  bo‟lgan  Osoy 

qishlog‟idagi  axolining  ko‟chki  tagida  qolishiga,  so‟ng  Murgab  daryosining 

tuzilishiga  xamda  300  m  balandlikdagi  tabiiy  tig‟onning  xosil  qilinishiga  sabab 

bo‟lgan.  Bir  yildan  so‟ng  300  xonadan  istiqomat  qiluvchi  Sarez  qishlogining 

axolisi boshqa joyga ko‟chirilgan. Xozirgi kunda xosil qilingan tabiiy ko‟l –Sarez 

suv omboridagi suv satxining balandligi 284 km, uzundligi 53 km ni tashkil etadi. 

BMT  ning  maxsus  qaroriga  binoan  xozirgi  kunda  Sarez  ko‟li  ekologik  xalokat 

sifatida ro‟yxatga olingan. 

         £or  ko‟chkilari  -  qor  kristallari  va  xavo  aralashmasidan  iborat  bo‟lgan 

massalarning, qiyaligi 25

0 

- 60

0 

bo‟lgan qiyaliklarda siljish jaraeniga aytiladi. Katta 

---

toshlar va mayda daraxtlar qor ko‟chkilariga tisir qila oladi. 1990y Pamir tog‟idagi 

er  silkinish  va  qor  ko‟chishi  natijasida,  dengiz  satxidan  5300  m  balandlikda  40 

kishidan iborat bo‟lgan alpinistlarning xalok  bo‟lishiga olib kelgan. 

       Ximoyalanish:  faol  va  passiv  ravishda  amalga  oshirish  usullarini  qo‟llash 

mumkin.  Passiv  usuliga  binoan  ko‟chki  yuzaga  kelishi  mumkin  bo‟lgan 

qiyaliklarni  chetlab  o‟tiladi  va  turli  to‟siqlar  bilan  bekitiladi.  Faol  usulga  binoan 

ko‟chki  xavfi  bor  qiyaliklar  portlatilib,  majburiy  ravishda  qor  va  tuproq 

massalarining  ko'chishiga,  ya‟ni  tabiiy  ko‟chkilarning  yuzaga  kelmasligi 

ta‟minlanadi. 

        Sel  kelishida  -    asosan  tog‟lardagi  daryolarda  katta    tezlik  bilan 

xarakatlanuvchi  yomg‟ir  suvlarining  mineral  zarrachalar,  toshlar    va    tog‟ 

jinslarining  parchalari  (10-70%  ni  tashkil  etadi)  bilan  birgalikdagi  xarakatlanish 

jarayoniga aytiladi. Orta Osiyo sharoitida ko‟proq loyqalangan sel oqimi uchraydi. 

Sel  oqimining  tezligi  2,5-4  m/s,  to‟siqlarni  yorib  o‟tish  jarayonida    8-10  m/s  va 

undan  kattaroq  tezlik  bilan  xarakatlanadi.  Masalan,  1921  yilning  8  iyuniga  o‟tar 

kechasi  Olma-ota  shaxriga  tog‟  tomonidan  kelgan  sel  (21

00

da)  tuproq,  loy,  tosh, 

qor, qumlarni suv oqimi bilan olib kelishi natijasida, dala xovlilar odamlari bilan, 

xayvonlar, daraxtlar va turli jismlar shaxarga oqizib kelingan va uylar fundamenti 

bilan ko‟chirib yuborilgan. Sel oqimi ertalabga yaqin to‟xtagan va shaxar xududida 

200  m  kenglikdagi,  ya‟ni  2  mln  m

3

  li  tosh-loyqa  aralashmasi  bilan  to‟ldirib 

tashlangan. 

       Ximoyalanish-  tog‟  konlar  qurish  xisobiga  suvning  katta  bosimli  oqimini 

to‟xtatish,  suyuqlik  oqimini  o‟tkazib  yuborish,  ariq  va  zavurlarni  qazish  kabi 

ishlarni olib borish zarur bo‟ladi. 

       Bo‟ronlar deganda  Boffort shkalasiga binoan 12  balli tizimda o‟lchanadigan 

kuchli  shamollarga  aytiladi.  Tropik  tsiklonlar  xam  bo‟ronlar  turiga  kiradi  (Tinch 

okeani, Markaziy Amerika qirg‟oqlarida, Uzoq Sharq, Xind okeanlaridagi buronlar 

tufonlar deyiladi) bu bo‟ronlarda shamol tezligi 50 m/s ortiq bo‟ladi. Bo‟ronlar va 

shtormli shamollar deganda shamol tezligining miqdori Boffort shkalasiga binoan 

xarakatlanish  tezliklari  20,8-32,6  m/s  bo‟lgan  kuchli  shamollarga  aytiladi. 

Bo‟ronlar  tufayli  qishda  qor  massalari  osmonga  uchirib  yuboriladi,  buning 

natijasida  yo‟llarning  to‟silishiga,  transport  vositalarining  to‟xtashiga,  suv,  gaz, 

elektr va aloqa tarmoqlaridagi uzilishlarini yuzaga keltiradi. Masalan: 1970 yilning 

13 noyabrida Pokistonning markaziy qismiga (qirg‟oq qismi) kelgan biron tufayli 

va  sel  kelishi  oqibatida  suv  satxining  birdaniga  qutarilishi  va  dengiz  to‟lqinining  

ta‟sir etishi  tufayli 10 mln. axoli katta miqdorda talafot ko‟rgan, shu jumladan 0,5 

mln. kishi nobud bo‟lgan va bedarak yoqolgan. 

       1944  y  (dekabr)  Luyun  orolidan  (Filippin)  300  mill  uzoqlikda  joylashgan 

A£Sh ning 3-floti tayfun (tufon) markaziga yaqin joyga borib qolganligi tufayli 3 

ta  esminets  chikkan,  28  ta  tema  shikastlangan,  150  dan  ortiq  samolyotlar 

kemalardan tushirib yuborilgan, 800 dan ortiq odam xalok bo‟lgan. 

---

       Ximoya  sifatida  metro  saqlagichlar,  er  osti  yo‟llari,  imoratlarning  erto‟lalari 

(faqat  suv  bosish  extimoli  xisobiga  ximoyalanish  uchastkalari  tepalik  joylarda 

bo‟lgani ma‟qul). 

       Yong‟inlar  deganda  nazorat  qilib  bo‟lmaydigan  yonish  jarayoni  o‟rganilib, 

moddiy  boylikning  yo‟qolishiga  va  odamlar  xalok  bo‟lishiga  sabab  bo‟ladi. 

Enginlarning  kelib  chiqishiga  asosiy  sabab  olov  bilan  extiyotkor  bo‟lmaslik,  

yong‟in-xavsizlik qoidalariga rioya qilmaslik, bundan tashqari tabiatdagi chaqmoq-

uchqun xodisalarining sodir etilishi, torf-isimliklarning o‟z-o‟zidan olovlanishi (90 

foiz  yong‟inlar  insonlarning  xatosi  va  10  foizga  yaqini  uchqun  chiqishi  tufayli 

sodir etilishi aniqlangan). 

       Tabiiy  ofatlar  tufayli  sodir  etiladigan  yong‟inlar  keng  maydonlarni  qamrab 

olish  xususiyatiga  ega,  ayniqsa  bu  xolat  o‟rmonlar    va  dashtlar  (dalalar)da 

uchraydi.  Irmon  yong‟inlari  yonish  jadalligi  bo‟yicha  kuchsiz,  o‟rta  va  kuchli 

turlarga  bo‟linadi,  xamda  yonish  usuliga  ko‟ra  –pastda  va  tepa  qismida  yonishi 

bilan ajraladi 

       Irmon pastki qismi yonganda, barcha o‟t-o‟lanlar yonadi, daraxt tepasiga olov 

o‟tmagan  bo‟ladi,  Yong‟inning  tarqalish  tezligi    0,3-1  m/min.,  kuchsizida  esa  16 

m/min.  (1  km/soat),  kuchli  yong‟inda  olov  balandligi  1-2  metr  balanliklarda 

alanqalanadi,  maksimal  xarorat    miqdori  900

0

  S  gacha  etadi.  Ormon  tepa  qismi 

yonganda,  dastlab  pastki  yong‟inning  davomi  sifatida  yuzaga  keladi  va 

daraxtlarning tepalari yonadi, olovning tarqalish tezligi 5-8 dan 8-25 km/soat gacha 

etadi. 

        Er  osti  yong‟inlari  ko‟p  xollarda  o‟rmon  yong‟inlarning  davomi  sifatida 

yuzaga  keladi  va  er  osti  joylashgan  50  sm  chuqurliklarda  va  undan    chuqurroq 

bo‟lgan    torf  qatlamlarining  yonishi  kuzatiladi  (ba‟zan  ko‟proq  chuqurlikda)  va 

yonish  tezligi    0,1-0,5  m/min.tezlikda  tarqaladi  va  ko‟p  miqdorda  tutun  xamda 

bo‟shliqlar  xosil  qiladi.  Shuning  uchun  xam  er  osti  yong‟inning  o‟chog‟iga 

extiyotkorlik  bilan  yaqinlashish  zarur,  Yonish  jarayoni  qishda  qor  tagida  xam 

davom etishi mumkin. 

         Dasht (dala) yong‟inlari ochiq maydonlardagi qurigan o‟tlarning yoki etilgan 

bug‟doylarning  yonishi  tufayli  yuzaga  keladi.  Asosan  yoz  davriga  to‟g‟ri  keladi 

vaularning tarqalish tezligi 20-30 km/soatni tashkil etadi. 

Irmon yong‟inlariga  qarshi kurashda pastki qismini  o‟chirish yoki tuproq sepish, 

suv  sepish  va  boshqa  usullar  ishlatiladi.  Ormonning  tepa  qismi  yonganda  suvli 

yoki  ochjig  usulidagi  yo‟lakchalar  xosil  qilinadi.  Ochig  usuliga  ko‟ra  10-20  m 

kenglikdagi  yo‟lakcha  yoqib  yuboriladi,  uning  uzunligi  150-200  m.dan  kam 

bo‟lmasligi kerak. Dashtdagi yong‟inlar  sham xud shu usulda o‟chiriladi. 

        Er osti yong‟inlarini uchirish jarayoni quyidagi 2 usulda amalga oshiriladi: 

1. 

Torf yong‟inning atrofida 8-10 m masofada ariqcha kavlanadi, sungra Erning 

mineral qatlamigacha bo‟lgan maydonlar suv bilan to‟ldiriladi. 

2. 

Yong‟in atrofida ximiyaviy moddalar bilan boyitilgan yo‟lakcha xosil qilinadi 

(sul‟famol‟, yuvish poroshogi va xakozalar). 

---

           Falokat  –  bu  mexanizm,  mashina,  uskuna  va  inshoatning  ishga  yaroqsiz 

xolatga  kelishidir.  Asosiy  sababiga-texnologik  jarayonga  rioya  qilmaslik, 

xavfsizlik  choralarining  qurilmaganligi,  loyixalashda  yo‟l  qo‟yilgan  xatolar, 

tayyorlash  jarayonidagi  xatolar,  mexnat  intizomining  past  darajadaligi  va  tabiiy 

ofatlarning  oqibatlari  tufayli  sodir  etiladi.  Ishlab  chiqarishdagi  falokatlar,  ayniqsa 

kimeviy  korxonalardagi  portlashlar  xisobiga  juda  katta  miqdordagi  talafotlar  va 

qurbonlar sodir etiladi.