«Informaciya qáwipsizligi» baǵdarı 2-kurs 305-21 topar studentı Tajibaev Azamattiń

u_R = R·I = R·I_mcos(t+) = U_Rmcos(t+) (4.2)
Bunnan belgili boladıki, rezistiv qarsılıqta tok hám kernew amplitudalari arasındaǵı baylanısıw U_Rm=R·I_m boladı. Bunda terbelisler fazaları sáykes keledi, yaǵnıy rezistorda tok hám kernewlerdiń terbelisleri fazada boladı. Olardıń vektor diagrammaları 3.1-súwretde keltirilgen.

1-súwret. Rezistorli shınjır sxeması hám vektor diagramması.

Induktivlik katushkası ámeldegi bolǵan shınjırdan (4.1) garmonik tokı aǵıp ótkende induktivliktegi kernew tómendegi nizamlıqta ózgeredi

(4.3)
Sonday eken, tok hám kernew garmonik terbelisleri amplitudalari arasında tómendegi baylanısıw ámeldegi boladı eken:
(4.4)
Anıqlanǵan (3. 1) hám (3. 3) ańlatpalar analizinen usıdan ayqın boladı, induktivlikda toktıń garmonik shayqalıwı kernew shayqalıwınan faza boyınsha =/2 múyeshke keshiger (artta qaladı) eken; yamasa, usı mánisten alıp qaraǵandaǵı basqasha tariyp - kernew garmonik terbelisleri fazası boyınsha tok terbelislerinen /2 múyeshke jıldamlap (ilgerilep) keter, yamasa aldında bolar eken.
Izbe-iz jalǵanǵan (2-súwret) rezistiv hám induktiv qarsılıqları bolǵan elektr shınjırında (qısqalıq ushın RL-shınjır ) garmonik terbelisler hám aktiv, hám induktiv qurawshılardan ibarat boladı. Shınjırda qarsılıqlardıń qanday quraytuǵını úlkenlew yamasa kishilew ekenligine qaray, tok kernewge salıstırǵanda 0 <  < /2 múyeshke keshigedi. Tok I, rezistordaǵi kernew U_R, induktivlikdegi kernew U_L hám keltirilgen kernew aralarındaǵı faz jılısıwı  = _U – _I tómendegi ańlatpalar járdeminde esaplanadı:
(4.5)
(4.6)
(4.7)
(4.8)
Sıyımlılıqǵa garmonik kernew u = U_m Cos(t+) jalǵansa, tok tómendegishe ańlatpalanadı:
,(4.9)
Sonday eken, kernew iymek sıziǵi tok iymek sıziǵinan /2 múyeshke keshigedi.
Sıyımlılıqta garmonik tok hám kernew terbelisleri amplitudalari tómendegi ańlatpa járdeminde anıqlanadı
I_mC = CU_m (4.10)
Parametrleri aralas sxemalarda - rezistiv qarsılıq R hám sıyımlılıq C ámeldegi bolǵanda (3. 3-súwret), kernew shayqalıwı toktıń shayqalıwınan
-/2 <  < 0 múyeshke keshigedi. RC-shınjırlarda tok hám kernew amplitudalari, hám de olar arasındaǵı fazalar ayırmashılıǵı tómendegi ańlatpalar járdeminde anıqlanadı:
(4.11)
(4.12)
(4.13)
(4.14)

Tómende RL- hám RC-shınjırlar sxemaları reaktiv elementleriniń kernewleri tásir etiwshi bahalarınıń chastotaǵa baylanıslılıǵı keltirilgen (4. 4- súwret).

5- suwretde RL-shınjır 2,a- súwret sxeması (1-iymek sızıq) hám RC-shınjır 3,a-súwret sxeması (2-iymek sızıq) támiyinlew kernewleri hám tokları arasındaǵı fazalar jılısıwınıń chastotaǵa baylanıslılıǵı keltirilgen.

Eki sxema ushın aktiv R, reaktiv Q hám tolıq S quwatlar tómendegi ańlatpalar járdeminde anıqlanadı:

P=R·I²=U·I·cos, Vt; (4.15)

Q=X I²=U·I sin, V·A; (4.16)
S=Z·I²=U·I, V·A; (4.17)

Sonı atap ótiw zárúr, (4.16) ańlatpada RL - shınjır ushın reaktiv qarsılıq

X = X_L= L, RC – Shınjır ushın X = – X_C = – 1/C.
Elektr energiyasınıń dáreklerine (baslanǵısh dárekleri) qorg`aniw, mexanik, ıssılıq hám basqa túrdegi energiyalerdi elektr energiyasına aylantıriwshı hár túrlı apparatlar kiredi. Elektr energiyası dáreklerine, mısalı, galvanik elementler, akkumulyatorlar, samal elektr stanciyaları, turbogeneratorlar, gidrogeneratorlar, quyash batareyaları hám t.b.lardı kirgiziw múmkin.
Elektr úskeneleriniń bólek zárúrli bólegin ekilemshi elektr energiya dárekleri quraydı. Bular qatarına hár túrdegi támiyinlew blokları, tuwrılagichlar, stabilizatorlar, qabıl antennalari hám t.b. lar kiredi. Bul túrdegi apparatlarda elektr energiyası ámeldegi baslanǵısh dereklerden alınadı hám ol jaǵdayda tok hám kernew formaları, bahalarınıń hár túrlı ózgertirilishlari ámelge asıriladı, mısalı, ózgermeytuǵın tokni ózgeriwshena tokka aylandırıw, ózgeriwshen tokni tuwrılaw, kernewdi ózgertiw hám t.b. Ekilemshi derekler elektr energiyasın baslanǵısh dereklerden alǵanlıǵı sebepli, olarǵa salıstırǵanda qarıydar boladılar, dep qaraw múmkin. Sol waqtıniń ózinde, sol ekilemshi derek odan energiya alıwshı shınjırdıń qalǵan bólegine salıstırǵanda baslanǵısh derek, dep qaralıwı múmkin.
Elektr shınjırlarınıń tiykarǵı elementleri - derekler (aktiv elementler) hám qarıydarlar (passiv elementler) óz-ara járdemshi elementler menen jalǵanadılar : baylanıstıratuǵın ótkeriwshiler, giltler, tuymeler, uyalar hám t.b. Shınjırdıń basqa bólimleri menen bólew ushın, shınjırdıń hár bir elementinde sırtqı shıǵıwları - polyusı, klemmalari bar. Sırtqı shıǵıwları sanına kóre shınjırlar eki polyusliqlarǵa (rezistor, kondensator, induktivlik katushkasi) hám kóp polyusliqlarǵa (tranzistor, transformator, elektron lampalar ) ajratıladı.
Elektr shınjırları teoriyasında shınjırdıń hár bir elementi onıń tokı hám klemmalari arasındaǵı kernewi arasındaǵı baylanısıw menen tolıq xarakterlenedi, bunda elementler ishindegi júz bolıp atırǵan processler kórilmeydi.
Elektr shınjırları teoriyasınıń tiykarǵı usılına kóre shınjırdıń real elementleri olardıń ápiwayılastırılgan (ideallastırılgan ) modelleri menen almastırıladı. Bes túrdegi tiykarǵı ideallastırılgan ekipolyusli elementler isletiledi: qarsılıq, sıyımlılıq, induktivlik, ideal kernew deregi hám ideal tok deregi. Eń ápiwayı jaǵdayda real elementtiń modeli bir ideal elementten ibarat bolıwı múmkin. Azmaz quramalılaw jaǵdaylarda bolsa, ol talayǵana ideal elementler birlespesi dep qaralıwı múmkin. Kóplegen jaǵdaylarda kóp polyusliqlar retinde ideallastırılgan elementler qollanıwı múmkin: basqarilıwshi tok hám kernew dárekleri, ideal transformatorlar hám t.b.
Berilgen real elektr shınjırınıń hár bir real elementin ápiwayılastırılgan modeli (ideallastırılgan elementleri) menen almastırıw nátiyjesinde payda bolǵan elektr shınjır modeli - ideallastırılgan yamasa modellestirilgen shınjır dep ataladı. Elektr shınjırları teoriyası páninde naǵız ózinday shınjırlardaǵı processler uyreniledi.
Elektr shınjırlarınıń principial sxemalarında elektr energiyanıń real deregin eki túrdegi principial ideal sxema menen almastırıw múmkin:
-izbe-iz jalǵanǵan sxema, yaǵnıy ma`nisi derektiń islewindegi kernew (E) ga teń bolǵan ideal kernew deregi hám derektiń ishki qarsılıgına teń bolǵan R_ISH rezistor menen izbe-iz jalǵanǵan (1. a- súwret);
-parallel jalǵanǵan sxema, yaǵnıy ma`nisi qısqa tutasıw tokına teń bo'lan I tok deregi hám derektiń ishki qarsılıgına teń bolǵan R_ISH rezistor menen parallel jalǵanǵan (1. b- súwret).

1-súwret. Jalǵanıwlarǵa missal

Izbe-iz almastırıw sxemasınan parallel almastırıw sxemasına hám kerisinshe ótiw múmkin. Bunda tómendegi baylanısıwlardan paydalanıladı :

J= E / R_ish; E = R_ishJ.

Kernew (tok) dárekleri mustaqil yamas mustaqil emes bolıwı múmkin. Mustaqil derekler dep sondaylarǵa aytıladı, olarda kernew yamasa toktin` bahaları shınjırdıń basqa bólimlerindegi tok yamasa kernewge baylanıslı bolmaydı. Mustaqil emes dep sonday derekke aytıladı, olardaǵı EJK yamasa toktin` bahaları shınjırdıń basqa bólimlerindegi tok yamasa kernewge baylanıslı boladı.

Mustaqil kernew deregi eki túrdegi sxema menen suwretleniwi múmkin:


- ideal kernew deregi (ishki qarsilig`i R_ISH  0);
- real kernew deregi (ishki qarsilig`i R_ISH  0)
U = E - R_ISHI.

Kernew deregi shınjırǵa sırtdan keltirilgen energiyanıń qásiyetlerin xarakteristikalaydı hám elektr kúshleri, sonday-aq, elektrik emes (mısalı magnit maydan ) kúshleri menen baylanıslı, sol sebepli onı geyde elektr júritiwshi kúsh (EJK) da dep ataladı.

2-súwret. Jalǵanıwǵa missal

Kernew (EJK) deregin úyreniw ushın onıń ishki qarsılıgı R_ISH derektiń tısqarısına shıǵarıp kórsetilgen; sonda derek ideal dep kóriledi.

Derek kernewi jáne onıń ishki qarsılıgın anıqlaw ushın tómendegi ańlatpalardan paydalanamız :

Baylanısıw U_{ju`k</sub> (R<sub>ju`k}) grafigi júkleniw xarakteristikası dep ataladı (3-súwret).



3-súwret. Júkleniw xarakteristikası grafik kóriniste