«Informaciya qáwipsizligi» baǵdarı 2-kurs 305-21 topar studentı Tajibaev Azamattiń

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ HÁM KOMMUNIKACIYALARÍN RAWAJLANDÍRÍW MINISTRLIGI
MUHAMMED AL-XOREZMIY ATINDAǴÍ TASHKENT INFORMACIYALÍQ
TEXNOLOGIYALARÍ UNIVERSITETI
NÓKIS FILIALÍ
TELEKOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI HÀM KÀSIP TÀLIM FAKULTETI
« Informaciya qáwipsizligi» baǵdarı
2-kurs 305-21 topar studentı
Tajibaev Azamattiń
« Elektronika hám sxemaları1 »
páninen jazılǵan
ÓZ BETINSHE JUMISI



Tayarlaǵan _________________ A.Tajibaev
Qabıllaǵan _________________ T.Babajanova


Nókis-2022


Tema: Rezistor, induktivlik,kondensator elementleriniń túrlı kombinaciyalarınan dúzilgen sxemalardıń ózgeshelikleri
Jobası:
a)Rezistorlar haqqında túsinik
b)Kondensatorlar haqqında túsinik
c)Passiv elementler haqqında túsinik

Rezistorlar elektron apparatlardıń zárúrli detallaridan biri hicoblanadi hám olardıń derlik hámmesinde isletiledi.

Rezistorlar sxemalardıń birpara noqatlarına keltirilgen kernewdi tómenletiw ushın, yaǵnıy kemeytiriwshi retinde isletiledi. Olar reaktiv elementler menen birge hár túrlı filtrlerdi quraydı, kúsheytgishler sxemasında júkleme qarsılıgın hám basqa wazıypalardı orınlawı múmkin.
Ózgeriwshen rezistorlar járdeminde radioqurilmalarning túrli shınjırlarındaǵı tok hám kernewdi sazlaw múmkin boladı.
Tómendegiler rezistorlarni xarakteristikalaytuǵın tiykarǵı parametrler esaplanadı :
1) qarsılıqtıń nominal muǵdarı ;
2) nominal muǵdardan jol qoyılǵan iyiw;
3) nominal tarqalıw quwatı ;
4) jumıs temperaturası aralıǵı, jol qoyılǵan salıstırmalı ızǵarlıq hám atmosfera basımı ;
5) ayriqsha shawqım dárejesi.
Rezistorning n o m i n a l muǵdarı onıń ústinde kórsetilgen boladı. Muǵdarı 999 Om ge shekem bolǵan qarsılıq Om (om, Ώ ) menen, 1000 den 99 000 Om ge shekem — mıń Om (mıń om, m. Ώ) yamasa kiloom (kom, kΏ) menen, 100 000 Om hám odan oshig'i — megom (MOm, MΏ) menen ańlatpalanadı.
Nominal muǵdardan jol qoyılǵan iyiw muǵdarı rezistorning ústinde kórsetiledi hám anıqlıq klasına baylanıslı boladı. Kóp rezistorlar úsh anıqlıq klasına iye:
1-klass, nominal muǵdardan iyiw ± 5%;
2-klass, nominal muǵdardan iyiw ± 10%;
3-klass, nominal muǵdardan iyiw ± 20%.
Nominal tarqalıw quwatı rezistorda ajraladi`ǵan quwat bolıp, bunda rezistor jol qoyılǵan muǵdarda qıziydi.
Tok (I) qarsılıq (R) arqalı ótkende rezistorda payda bolatuǵın quwattı tómendegi formula biln anıqlaw múmkin:

Bul quwattıń muǵdarı rezistor ústinde kórsetilgen nominal tarqalıw quwatınan aspawı kerek.

Jumıs temperaturaları aralıǵı rezistorning radioapparaturada normal islewine múmkinshilik beretuǵın temperaturalar aralıǵın kórsetedi.
Jumıs temperaturaları aralıǵindan tısqarı, qarsılıq muǵdarınıń ózgeriwin temperaturanıń ózgerip turıwına baylanıslılıǵın da esapqa alıw kerek. Bul ózgeris temperatura 10 S ga ózgergende qarsılıq muǵdarı qanshellilik ózgeriwin kórsetiwshi temperatura koefficienti menen xarakterlenedi.

17-súwret. Rezistorlarning sırtqı kórinisi:
a - vS túrindegi; b- MLT túrindegi; v - ULM túrindegi.

Rezistorlar seziwsheńligi joqarı radiopriyomnik apparatlar hám ólshew apparaturasida isletilingende ózine tán shawqım dárejesi zárúrli orın oynaydı. Qarsılıq payda etken signallar onıń ayriqsha shawqımı esaplanadı. Ayriqsha shawqım dárejesi mikrovolt (mkv) menen olshenedi. Radioqurilmalarning joqarı sapalı islewi ushın rezistorlarning ayriqsha shawqım dárejesi múmkin shekem tómen bolıwı kerek.

Ózgeriwshen hám ózgermeytuǵın rezistorlar hám olardıń hossalari.
Rezistorlar ózgeriwshen hám ózgermeytuǵın boladı. Ózgeriwshen rezistorlarning muǵdarı málim aralıqta ózgeriwi múmkin.
Ózgermeytuǵın rezistorlar da, ózgeriwshen rezistorlar da sımlı yamasa sımsız bolıwı múmkin.
Elektronika sanaatında hár túrlı nominal muǵdarlı sımsız ózgermeytuǵın rezistorlar isletiledi.
Tómende radioapparaturalarda ushraytuǵın rezistorlarning túrlerin xarakteristikası keltirilgen.
vS (visokostabilniye — joqarı stabilli) túrdegi rezistorlar shını ózek yamasa naycha kórinisinde bolıp, olardıń ústine tok ótkeriwshi juqa uglerod qatlamı surkalgan. Bul qatlam namga shıdamlı izolyasiyalovchi qorǵaw lak qatlamı menen oraladı.
Rezistor korpusınıń eki uchiga shıǵarıw sımları jalǵanǵan. Hár túrlı quwatlı rezistorlarning sırtqı kórinisi 17-a suwretde kórsetilgen. vS túrdegi rezistorlar ızǵarlıq joqarı (95—98 % ge shekem ) hám atmosfera basımı 90 mm sınap úst.ge shekem bolǵan sharayatta, —60° den +70° S ge shekem temperaturalar aralıǵinda uzaq múddetkeshe islewi múmkin.
vS tipdagi rezistorlar 0, 25 ten 10 vt ge shekem bolǵan tarqalıw quwatına qaratnıp, hár túrlı muǵdarlı etip islep chikariladi.
Rezistorlar korpusında onıń nominal muǵdarı (nomer menen) hám jol qoyılǵan iyiw muǵdarı (procent menen) kórsetiledi.
Kernew astında bolǵan rezistor shawqımınıń E. Yu. K. qarsılıqta pasayadigan hár bir volt kernew ushın 5 mkv dai aspaydı. (mkv/v).
Úlken muǵdarlı rezistorlar ushın qısqartirilgan belgiler qollanıladı : mıń «K» hárıbi menen, million «M» hárıbi menen almastırıladı. Eger rezistor ústinde nominal muǵdardan jol qoyılǵan iyiw muǵdarı kórsetilmagan bolsa, ol halda bul muǵdardı ± 20 % dep biliw kerek. Nominal tarqalıw quwatı 1 vt yamasa odan aslam bolǵan rezistorlar korpusında nominal tarqalıw quwatı muǵdarı da kórsetiledi. Mısalı, nominal (quwatı 1, 0 vt bolǵan 2-klass anıqlıqtaǵı 100000 Om li rezistor tómendegishe belgilenedi: 100 kΏ, 10% 1, 01 W.
MLT (metallizirovannne, lakirovannne, teplostoykiye — metallangan, laklangan, ıssıqa shıdamlı ) t ol r d a g i r ye z i s t o r l a r sırtqı ortalıq temperaturası -60° den +120° S ge shekem ózgerip turǵanda, hawanıń salıstırmalı ızǵarlıǵı 98% hám atmoofera basımı tómen (40 mm. sınap. úst.ge shekem ) bolǵan sharayatta isley aladı.
MLT túrdegi rezistorlarni 0, 5; 1, 0; 2, 0 vt tarqalıw quwatlarına qaratb, hár túrlı muǵdarlı (100 om den 107 om ge shekem ) etip islep shiǵarıladı.
Rezistorlarda jol qoyılǵan shawqım E. Yu. K. muǵdarı boyınsha eki gruppaǵa bólinedi: «A» gruppa —shovqin E. Yu. K. 1 mkv/v ge shekem hám «B» gruppa — shawqım E. Yu. K. 1 den 5 mkv/v ge shekem.
MLT rezistorlarni markalawǵa mısal : MLT-2-330 kOm — II—B. Bul nominal tarqalıw quwatı —2 vatt, qarsılıqtıń nominal muǵdarı — 330 kOm, 2-klass anıqlıqta, «B» gruppalı (shawqım E. Yu. K. 5 mkv/v den artıq emes) ekenligin kórsetedi.
ULM (uglerodistiye, lakirovanniye, malogabaritniye — uglerodlı, loklangan, kishi gabaritli) túrdegi rezistorlar ózgermeytuǵın hám ózgeriwshen tok shınjırlarında isletiwge mólsherlengen. Olardı hár túrlı muǵdarlı (27 Om den 1 MOm ge shekem ) etip, nominal tarqalıw quwatı 0, 12 vt ga qaratb islep shiǵarıladı.

18-súwret. SP tipdagi ózgeriwshen rezistorlar.

Bul rezistorlar — 60° den + 100° S ge shekem temperatura aralıǵinda salıstırmalı ızǵarlıq 98 % ge shekem hám atmoofera basımı 40 mm. sım. úst.ge shekem bolǵan sharayatta isley aladı.
ULM túrdegi rezistorning salmaǵı 0, 2 gr den aspaydı. MLT hám ULM rezistorlarning sırtqı kórinisi 17-v suwretde kórsetilgen.
Sımsız ózgeriwshen rezistorlar qarsılıq muǵdarı málim aralıqta tegis ózgertiriletuǵın radioapparaturada keń isletiledi.



19-rasm. O‘zgaruvchan rezistorlar:
A-vK túrdegi: b-TK túrdegi: v- SPO-2 túrdegi: g-SPO-0, 5 túrdegi.

SP túrdeti ózgeriwshen rezistorlar jalǵız hám qos (ulıwma o'qdan retlenetuǵın ) etip tayarlanadı. (SP-soprotivleniye peremennoye yaǵnıy ózgeriwshen qarsılıq ).

SP túrdegi jalǵız hám qos ózgeriwshen rezistorlarning sırtqı kórinisi 18-a, b suwretde kórsetilgen. Korpustıń ishinde yarım sheńber formasındaǵı halqa jaylasqan bolıp, onıń ústine tok ótkeriwshi qatlam surkalgan.
Kósher menen mexanik biriktirilgen kontakt yarım sheńberde sirpanadi. O'qni burab, tok ótkeriwshi qatlamdıń kóp yamasa az bólegin elektr shınjırına jalǵaw múmkin, bunıń menen qarsılıq muǵdarı tegis ózgertiriledi. Ózgeriwshen rezistorni sxemaǵa jalǵaw ushın odan ush kontakt uchi shıǵarılǵan. Orta daǵı kontakt qo'zg'aluvchi kontakt menen, shettegilari bolsa tok ótkeriwshi qatlamdıń bası hám aqırı menen jalǵanǵan.
Sonıń menen birge, korpustıń metall bóleginen ózgeriwshen rezistor korpusın radioqurilma shassisi menen puqta elektrik jalǵawǵa múmkinshilik jaratıwshı kontakt uchi shıǵarılǵan.
vK hám TK tipdagi ózgeriwshen rezistorlar. vK túrdegi rezistor (19 -a súwret) ulıwma o'qdagi derek jalǵawshılı, TK túrdegi bolsa (19 -b súwret) jalǵawshısız etip tayarlanadı. Texnikalıq xarakteristikası boyınsha rezistorning bul eki túri birdey bolıp tabıladı. Dúzilisi hám sırtqı kórinisi boyınsha vK túrdegi rezistor SP túrdegi rezistordan az parıq etedi.
vK túrdegi rezistorning korpusı úlkenlew ólshemlerge iye, sebebi onıń ishine derek jalǵawshıı ornatılǵan. Bunday rezistorning o'qi saat strelkası boylap buralganda, aldın jalǵawshı kontaklari tutasadı, burawdı dawam ettiriw bolsa qarsılıq muǵdarın ózgertiwge alıp keledi.
vK hám TK túrdegi rezistorlar 2500 Om den 7 500 000 Om ge shekem aralıqta nominal tarqalıw quwatı 0, 2; 0, 4 hám 0, 5 vt etip tayarlanadı.
SPO túrdegi rezistorlar kishi ólshemi hám namga joqarı shıdamlılıǵı menen ajralıp turadı. SPO-0, 5 túrdegi rezistorning nominal tarqalıw quwatı 0, 5 vt. Bul rezistorlar 100 Om den 4, 7 MOm ge shekem hár túrlı muǵdarlı etip islep shiǵarıladı. SPO-0, 5 rezistori — 60° +80° S temperatura aralıǵinda salıstırmalı ızǵarlıq 100 % ge shekem hám atmosfera basımı 40 mm sım. úst. teń bolǵan sharayatta isley aladı.. SPO-0, 5 rezistorning salmaǵı 10 g den aspaydı.
SPO-2 túrdegi rezistorlarning nominal tarqalıw quwatı 2 vt; qarsılıq muǵdarı 47 Om den 4, 7 Mom ge shekem etip islep shiǵarıladı. Olar —60° +130° S temperatura aralıǵinda, 100 % ge shekem bolǵan salıstırmalı ızǵarlıqta isley aladı.
Sımlı rezistorlar. Sımlı rezistorlar talay joqarı isenimliligi hám parametrleriniń turaqlılıǵı menen sımsız rezistorlardan parıq etedi. Bunday rezistorlar talay joqarı nominal tarqalıw quwatına iye; sımsız rezistorlarga qaraǵanda shawqım dárejesi tómen.
Sımlı rezistorlarning ólshemleri múmkin shekem kishi bolıwı ushın olardı salıstırma qarsılıgı joqarı materiallar, nixrom hám konstantandan tayarlanadı. Sımlı ózgermeytuǵın rezistorlar ústine ximoyalovchi emal qatlamı oralǵan sım oralǵan ılaydan islengen ıdıs naychadan dúziledi.
Sımlı naychali rezistorlar 20 Om den 50 000 Om ge shekem aralıqta, tarqalıw quwatı 15 vt den 150 vt ge shekem etip islep shiǵarıladı. Nominal qarsılıq muǵdarı hám tarqalıw quwatı rezistorning emal sırtında kórsetilgen boladı.
Sımlı ózgeriwshen rezistorlarning dúzilisi sımsız rezistorlardan qo'zg'aluvchi kontaktining «yoqacha» sırtında jılısıwı menen parıq etedi (20 -suwretke qarang). «Yoqacha» karkastan ibarat bolıp, ol jaǵdayda sım oramı jaylasqan. Sımdıń qo'zg'aluvchan kontaktga tiyip turatuǵın jayı izolyasiyadan tazalanadı.
Qandayda bir passiv element arqalı tómendegi tok oqayotgan bolsın
i = I_m Cos(t+). (4.1)
Sol elementte kernew hám toktıń garmonik shayqalıwı amplitudalari hám baslanǵısh fazaları arasındaǵı baylanısıwdı anıqlaymız; bunda olardıń oń baǵdarları uyqas, dep qabıl etemiz.
Rezistorda: