Innovaciyalar ministirligi

Sanaat tarmaqlarınıń atmosfera hawasın pataslantırıw úlesi (%).

Transport	40
Elektro energetika	28,5
Reńli metallurgiya	21,6
Qara metallurgiya	15,2
Neft tabıw	7,9
Neftti qayta islew	5,1
Mashinasazlıq	3,6
Kómir sanaatı	3,6
Gaz sanaatı	3,3
Qurılıs materialların islep shıǵarıw	3,2
Ximiya sanaatı	2,7
Aǵashdı qayta islew	2,6
Azıq - awqat sanaatı	1,5
Jeńil sanaat	0,4

Bunnan tısqarı, barlıq sanaat kárxanaları óz energiya sistemalarına iye bolıp, olardan ajıralıp atırǵan gazler de hawanı pataslaydı.

XIX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap dúnyada, atap aytqanda, kapitalıstik mámleketlerde óndiristiń intensiv rawajlanıwı atmosferanıń jasalma pataslanıwın tezletdi. Atmosferanıń jasalma pataslanıwında:
• Avtomobil transportı birinshi orındı (40 %).
• Energetika sanaatı ekinshi orındı (20 %).
• Kárxana hám shólkem óndirisi úshinshi orındı (14 %).
• Awıl xojalıǵı óndirisi tórtinshi orındı ( 26 %) iyelleydi.
Atmosfera quramındaǵı shańlar muǵdarına qaray, aymaqlar 4 kórsetkishli dárejege bólingen bolıp tabıladı:
Ozon mashqalası. Pútkil insaniyattı áyne waqıttaǵı glabol mashqalalarınan biri bolıp esaplanadı. Ozon qatlamındaǵı hár qıylı tesikler arqalı atmasfera qatla-mına tuwrıdan tuwrı kirip keletuǵın kosmik shańlar magnit baronları tásirinda, atmosferanıń 20-30 km aralıǵında jaylasqan ayrıqsha qorǵaw qabıǵı - ozon O₃ qatlamınıń siyreklesiwi de aktual ekologiyalıq máselelerden esaplanadı. Jer júzinde dáslep 1970-jıllarda stratosferadaǵı ozonnıń azayıwı gúzetildi. 1980-jıllarda Antarktida ústinde ozonnıń 50 % ge azayıwı jazıp qoyıldı. Kópshilik qánigeler ozonnıń azayıwı texnogen jol menen kelip shıqqan dep esaplaydı. Atmosferada ozon muǵdarınıń ózgeriwi tábiyiy processler, atap aytqanda, quyash aktivliginiń ózgeriwi, basqa faktorlar tásirinde de ózgergen bolıwı da múmkin. Lekin, sebep-lerinen qaramastan bul mashqalanı unamlı sheshiw jolların izlew, sharalar kóriw kerek bolıp tabıladı. Ozon qatlamı insanlar hám barlıq tirishilikdi quyashdıń ultrafiolet nurlardıń zıyanlı tásirinen qorǵaydı, planetamızdı ayrıqsha ısıtıwshı «qabıǵı» esaplanadı.
Xlor ftor uglerodlar freonlar-CFCl₃, CF₂ ClF₂, CHClF₂, azot oksidleri tásirinde ozon bóleklenedi. Jer júzi polyusında, ayırım aymaqlar hám iri qalalar ústinde ozon tesikleri payda bolǵan. Ozonnıń siyreklesiwi nátiyjesinde teri raki keselligi kóbiyedi, kóz kesellikleri artadı, haywanlarǵa, ósimliklerdiń fotosintetik aktivligine tásir kórsetedi. Házirgi kúnde ozonnıń azayıp barıwı menen júzege ke-lip atırǵan ekologiyalıq aqıbetlerdiń aldın alıw ushın milliy, regional hám global kóleminde ilajlar ámelge asırılıp atır. Ozon mashqalasın sheshiwge qaratılǵan Vena Konvensiyasi hám mámleketlerdiń ozonǵa tásir etiwshi birikpelerdi shıǵarı-lıwın kemeytiw minnetlemelerin alıw boyınsha Monreal protokolı qabıl etilgen.
Kislotalı jawınlar ayırım mámleketlerde haqıyqıy ekologiyalıq apatqa aylanıp qalǵan. Hár qanday qazılma janar may janǵanda shıǵındı gazler quramında kúkirt hám azot qosoksidleri boladı. Atmosferaǵa millionlap tonna shıǵarılıp atır-ǵan bul birikpeler jawındı kislotaǵa aylantıradı.
Dúnyanıń birqatar rawajlanǵan mámleketleri AQSh, Kanada, Germaniya, Shvetsiya, Norvegiya, Rossiya hám basqa rawajlanǵan mámleketlerde kislotalı jawınlar tásirinde úlken maydandaǵı toǵaylar qurıwı baqlanǵan. Bunday jawınlar ónimdarlıqtı páseytiredi, suw háwizlerin kislatalılıǵın asırıp jiberedi, ımaratlar, tariyxıy esteliklerdi jemiredi, insan sawlıǵına zıyan jetkeredi. Kislotalı jawınlardıń uzaq aralıqqa kóshiwi nátiyjesinde túrli mámleketler ortasında kelispewshilikler júzege keledi. Bul ekologiyalıq qáwipdi jónge salıw ushın jergilikli, regional hám xalıq aralıq kólemde ilajlar ótkeriledi.
Ózbekstan Respublikasında atmosfera hawasınıń pataslanıwı tiykarǵı ekologiyalıq máselelerden biri esaplanadı. Qalalardıń taw aldı hám taw aralıq orın-larda jaylasqanlıǵı, klimatdıń ıssı hám qurǵaqlıǵı Ózbekstanda atmosfera hawası pataslanıw dárejesiniń salıstırǵanda joqarı bolıwına alıp kelgen. Ózbekstanda atmosfera hawası ásirese xalıq, sanaat hám transport joqarı dárejede tóplanǵan Tashkent hám Ferǵana ekonomikalıq qalalarında kúshli pataslanǵan. Atmosferanıń pataslanıwı xalıqtıń den sawlıǵı, ósimliklerdiń jaǵdayı hám zúráátliligi, ımaratlar, metall konstruksiyalar, tariyxıy estelikler hám basqalarǵa unamsız tásir kórsetedi. Ózbekstannıń bazar munasábetlerine ótiwi hám sońǵı jıllarda túrli ekologiyalıq ilajlardıń ámelge asırılıwı nátiyjesinde atmosferaǵa taslanatuǵın shıǵındılar muǵ-darınıń salıstırǵanda azayıwı baqlanadı. Atmosferaǵa taslanatuǵın shıǵındılar muǵ-darınıń azayıwı sanaat kárxanaları quwatınıń tómenlewi hám transportda júk tasıw kóleminiń túsip ketiwi menen de tikkeley baylanıslı. Atmosferaǵa shıǵarılatuǵın shıǵındılar muǵdarı xalıq jan basına 2004-jılı 183,7 kg nan, 2018-jılı 90,1 kg ǵa shekem azayǵan.
Atmosferaǵa shıǵarılatuǵın birikpelerdiń 90 % ge jaqını tiykarǵı ekolo-giyalıq tásir etishi zıyanlı birikpeler islep shıǵaratuǵın Tashkent, Qashqadárya, Ferǵana, Buxara wálayatlarınıń kárxanaları úlesine tuwrı keledi. Atmosferanı pataslandırıwda energetika (34,1 %), neft-gaz sanaatı (31,9 %), metallurgiya (16,5 %), qurılıs (3,8 %), kommunal xızmet (3,6 %) hám ximiya sanaatı (2,6 %) kár-xanalarınıń úlesleri úlken bolıp tabıladı. Basqa kárxanalardıń úlesi 7,4 % ten aspaydı.
Respublikadaǵı tiykarǵı sanaat tarmaqlarında zıyanlı birikpelerdi irkip qalıwı hám zıyansızlandırıw talap dárejesinde emes. Kárxanalarda shań-gaz tazalaw qurılmaları menen támiyinlengenlik 85 % di quraydı hám olardıń jumısı nátiyjeliligi 70-86 % bolıp, qurılmalardıń 77 % gónergen hám jaqsı islemeydi. Kárxanalar ushın hawanı belgilengen muǵdardan artıqsha pataslaǵanı ushın tólew hám járiymalar belgilengen. Tashkent, Samarqand, Buxara, Ferǵana qalalarında hawa pataslanıwınıń 80 % ten aslamı avtotransport úlesine tuwrı keledi.
Ózbekstannıń basqa iri qalalarında da hawa pataslanıwında transporttıń úlesi artıp barıp atır. Mámleket sektorındaǵı avtomobillerdiń 50 % hám menshikli sektordaǵı avtomobillerdiń 40 % ten aslamı 10 jıldan artıq paydalanıladı hám atmosferanı kúshli pataslaydı. Transportda ekologiyalıq qadaǵalaw talapǵa tolıq juwap bermeydi. Gaz janar mayınan paydalanatuǵın avtomobiller sanı 7 % ten artıqtı quraydı. 400 mińnen aslam awıl xojalıq texnikasında, temirjol transportı hám hawa transportında atmosfera pataslanıwı qadaǵalawı jolǵa qoyılmaǵan. Bir qatar zıyanlı birikpeler boyınsha kórsetkishleri (REM) den joqarı bolǵan qalalardıń geyparalarında fotoximiyalıq smog qáwipi bar. Ózbekstan aymaǵında da «kislotali jawın» lar baqlanadı.
Sońǵı jıllarda obyektiv maǵlıwmatlar global temperaturanıń artıwı hám klimatdıń ısıw tárepke ózgerip atırǵanın kórsetip atır. Insan iskerligi nátiyjesinde barǵan sayın kóp shıǵarılıp atırǵan CO₂ gazın ósimlik hám okeandaǵı fitoplankton jutıp úlgere almay atır. Íqlım ózgeriwi boyınsha xalıq aralıq ekspertler toparı pikrine qaraǵanda, eger jaǵday sonday dawam etetuǵın bolsa jaqın 50 jıl ishinde temperatura 2-40 ⁰C ǵa artıwı múmkin. Bul muzlıqlardıń eriwi hám qurǵaqlıqtı suw basıwı, hawa rayı sharayatlarınıń keskin ózgerislerine alıp keliwi múmkin. Dúnya jámiyetshiligi klimat ózgeriwiniń ekologiyalıq, ekonomikalıq, social hám siyasiy aqıbetlerin túsingen jaǵdayda onıń aldın alıw ushın ilimiy izertlewler, túrli ilajlardı ámelge asırıp atır.
Ádebiyatlar analizi sonı kórsetedi, dúnya kóleminde atmosfera ornı júdá úlken. Rawajlanǵan mámleketlerde sanaat tarmaqları keń kólemde rawajlanıp atır, yaǵnıy sanaattıń qorshaǵan ortalıqqa hám álbette atmosfera hawasına shıǵarıp atırǵan awır metalları, túrli dárejedegi radiaktiv elementler, neft ónimleri qaldıq-ları, túrli ximiyalıq birikpeler tikkeley atmosferaǵa zıyan jetkizip atır. Endlikde joqarıda sanap ótilgen processlerde atmosferaǵa zıyan keltiretuǵın elementlerdi kemeytiriw ilajlarınin islep shıǵıw zárúr. Global hawa temperaturanıń kóterliwi Artika muzlıqlarınıń jedel pát menen eriwi dúnya okeanlarınıń suw qáddin sezlarli dárejede asıwı, topıraq eroziyaları shóllaniw dárejesniń asıwı hám álbette aqır aqıbet pútkil ekosistema hám tikkeley atmosfera hawasınıń túrli dárejedegi záhárli gazler menen zıyanlanıwǵa alıp kelip atır.