Innovaciyalar ministirligi

2.3. Atmosfera hawasın qorǵawdıń tiykarǵı baǵdarları
1997-jıl iyun ayında BMSh Bas Assambleyasınıń 19-arnawlı sessiyasında baǵdarlama sheńberindegi milliy húkimetlerdiń ekologiyalıq iskerliginiń tiykarǵı baǵdarlarınan biri qabıllandı. Bul jónelis planetamız atmosfera hawasınıń tazalıǵın saqlaw bolıp tabıladı. Atmosferanı qorǵaw ushın onıń artıp baratırǵan pataslanıwın kemeytiw ushın basqarıw hám texnikalıq sharalar kóriw kerek. Atmosferanı qorǵaw arnawlı bir pataslanıw dáreklerine qarsı bir tárepleme hám yarım ilajlar menen tabıslı bolıwı múmkin emes. Pataslanıw sebeplerin anıqlaw, ulıwma pataslanıwga bólek dereklerdiń úlesin analiz qılıw jáne bul shıǵındılardı sheklew múmkinshiliklerin anıqlaw zárúr. Sonday etip, qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw maqse-tinde 1997-jıl dekabr ayında atmosferaǵa ıssıxana gazlerı shıǵındıların tártipke salıwǵa qaratılǵan Kioto protokolı qabıllandı.
Ózbekstan Respublikasında “Atmosfera hawasın qorǵaw tuwrısında” ǵı nızam atmosfera hawasınıń sapasın saqlaw hám jaqsılawǵa qaratılǵan bolıp, ol mashqalanı hár tárepleme óz ishine aladı. Usı nızam atmosfera hawasınıń jaǵdayın jaqsılaw hám insanlar jasawı ushın qolay ortalıqtı támiyinlew, atmosfera hawasına ximiyalıq hám basqa tásirlerdiń aldın alıw hám de sanaatda hawadan aqılǵa say paydalanıwdı támiyinlew maqsetinde atmosfera hawasın qorǵaw salasındaǵı muna-sábetlerdi tártipke salıp qoyıwı kerek. “Atmosfera hawasın qorǵaw tuwrısında” ǵı nızamda ótken jıllarda islep shıǵılǵan hám ámelde tiykarlap berilgen talaplar ulıwmalastırıldı. Mısalı, hár qanday islep shıǵarıw obyektlerin (tazadan jaratılǵan yamasa rekonstrukciya etilgen), eger olar ekspluataciya processinde atmosfera hawasın pataslantıratuǵın yamasa basqa unamsız tásir dáreklerine aylansa, jumısqa túsiriwdi qadaǵalaytugın qaǵıydalardı kirgiziw. Atmosfera hawasındaǵı pataslantı-ratuǵın elementlerdiń ruxsat etilgen maksimal muǵdarın tártipke salıw qaǵıydaları jáne de islep shıǵıldı (3-keste).
3-keste
Atmosferaǵa barlıq texnogen dereklerden shıǵarılatuǵın zıyanlı birikpeler.

Birikpeler	Mıń. t/jıl
Qattı bóleksheler va sanaat shańı Uglerod oksidleri Ushıwshań uglevodorodlar va basqa organikalıq birikpeler Kúkirt oksidleri Azot oksidleri Fosfor birikpeleri Serovodorodlar Ammiak Xlor Ftorli vodorod	580 360 320 160 110 18 10 8 1 1

Mámleket sanitariya nızamshılıǵında tek atmosfera hawası ushın ruxsat etilgen maksimal kontsentraciyalar kópshilik ximiyalıq zatlar hám olardıń birikpe-leri ushın belgilengen. Gigiyenalıq normalar kárxana basshıları ushın mámleket talabı bolıp tabıladı. Olardıń orınlanıwı Den sawlıqtı saqlaw ministrligi hám Ekologiya mámleket komitetiniń mámleket sanitariya qadaǵalawı shólkemleri tárepinen baqlanıwı kerek.

Atmosfera hawasın sanitariyalıq tárepten qorǵawda hawa pataslanıwınıń jańa dáreklerin anıqlaw, atmosferanı pataslantıratuǵın proektlestiriwtirilgen, qurıl-ǵan hám rekonstrukciya qılınıp atırǵan obyektlerdi esapqa alıw, qalalar, qalashalar hám sanaat oraylarınıń bas jobaların islep shıǵıw zárúrli áhmiyetke iye. Sanaat kárxanaları hám sanitariya qáwipsizligi zonaların jaylastırıw shártleri. “Atmosfera hawasın qorǵaw haqqında” ǵı nızam atmosferaǵa pataslantıratuǵın elementlerdiń ruxsat etilgen maksimal shıǵındıları ushın standart talaplardı belgileydi. Bunday standartlar hár bir stacionar pataslanıw deregi, transporttıń hár bir modeli hám basqa mobil transport quralları hám qurılmaları ushın belgilenedi. Málim bir aymaqtaǵı barlıq pataslantıratuǵın dereklerden shıǵıs ulıwma zıyanlı shıǵındılar hawadaǵı pataslantıratuǵın elementler ushın maksimal ruxsat etilgen muǵdar standartlarınan aspaydı. Maksimal ruxsat etilgen emissiyalar tek maksimal ruxsat etilgen koncentraciyalardı esapqa alǵan halda ornatıladı. Ósimliklerdi qorǵaw quralları, mineral tóginler hám basqa preparatlardan paydalanıwǵa tiyisli nızam talapları júdá zárúrli bolıp tabıladı. Barlıq nızamshılıq ilajları hawa pataslanıwınıń aldın alıwǵa qaratılǵan qadaǵalaw sistemasın quraydı.
Nızam tekǵana onıń talaplarınıń orınlanıwı ústinen qadaǵalawdı, bálki olardı buzǵanlıq ushın juwapkerlikti de názerde tutadı. Arnawlı statiyalarda atmosfera ortalıǵın qorǵaw boyınsha ilajlardı ámelge asırıwda jámiyetlik shólkemleri hám puqaralardıń roli belgilep berilgen, olardı mámleket shólkemlerine bul máselelerde aktiv járdem kórsetiw minnetlemesi júklengen, sebebi tek keń jámiyetshilik qatnasıwı bul Nızam qaǵıydaların ámelge asırıwǵa múmkinshilik beredi. Sonday eken, mámleketimiz atmosfera hawasınıń qolay jaǵdayın saqlaw, onı qayta tiklew hám jaqsılawǵa úlken itibar qaratıp atır. eń jaqsı sharayatlar adamlar turmısı - olardıń miyneti, dem alıwı hám den sawlıgın qorǵaw. Texnologiyalıq processleri atmosfera hawasına zıyanlı hám jaǵımsız iyislı elementlerdi shıǵarıw dáregi bolǵan kárxanalar yamasa olardıń bólek jay hám turar - jay ımaratlarınan sanitariya qáwip-sizligi zonaları menen ajratıladı.
Kárxanalar hám obyektlerdiń sanitariya qáwipsizligi zonası zárúr jaǵday-larda tómendegi sebeplerge kóre kóbi menen 3 ese kóbiyiwi múmkin:
a) ámelge asırıw ushın názerde tutılǵan yamasa múmkin bolǵan atmosfera-daǵa shıǵındılardı tazalaw usıllarınıń natiyjeliligi;
b) shıǵındılardı tazalaw usıllarınıń joq ekenligi;
v) eger kerek bolsa, atmosfera pataslanıwı múmkin bolǵan aymaqtaǵı kárxanaǵa salıstırǵanda turar - jay binalardı jaylastırıw;
e) jańa, ele jetkiliklishe úyrenilmegen, sanitariya - texnikalıq islep shıǵarıw obyektlerin qurıw.
Ximiya, neftti qayta islew, metallurgiya, mashinasazlıq hám basqa sanaat kárxanalarınıń bólek toparları yamasa komplekslerin, sonıń menen birge hawada hár qıylı zıyanlı elementlerdiń úlken muǵdarın payda etiwshi hám atmosferaǵa ajıralatuǵın shıǵındılarǵa iye bolǵan ıssılıq elektr stanciyaları ushın sanitariya qáwipsizligi zonalarınıń ólshemleri. ásirese, salamatlıq hám sanitariya -gigiyenaǵa unamsız tásir kórsetetuǵın - xalıqtıń gigiyenalıq jasaw sharayatları hár bir bólek jaǵdayda Den sawlıqtı saqlaw ministrligi hám Rossiya Mámleket qurılıs komitetiniń aralaspa sheshimi menen belgilenedi. Sanitariya - qáwipsizlik zonaları natiyjeliligin asırıw ushın olardıń aymaǵında terek-puta hám ot ósimlikleri egiledi, bul bolsa sanaat shańları hám gazler muǵdarın azaytadı.
Atmosfera hawasın ósimlikler ushın zıyanlı gazler menen intensiv patas-lantıratuǵın kárxanalardıń sanitariya qáwipsizligi zonalarında sanaat shıǵındılarınıń agressivlik dárejesi hám muǵdarın esapqa alǵan halda eń shıdamlı terekler, putalar ósiriliwi kerek. Ximiya sanaatı kárxanaları (kúkirt hám sulfat angidrid, vodorod sulfidi, sulfat, nitrat, ftor hám brom kislotaları, xlor, ftor, ammiak hám basqalar), qara hám reńli metallurgiya, kómir hám ıssılıq energetikası sanaatı kárxanalarınıń shıǵındıları ósimlikler ushın ásirese zıyanlı esaplanadı.