Innovatsion iqtisodiyot

1.2 Monopoliyaning vujudga kelish sabablari.
Monopoliyaning vujudga kelishi haqida gapirar ekanmiz, avvalambor, uning vujudga kelish tarixiga va ilk ko’rinishlariga nazar tashlash lozim. Monopoliyalarning birinchi vujudga kelishi bir necha asr oldinga tarixga borib taqaladi. Qaqimda monopoliya davlat (qirollik, xonlik, amirlik, imperiya va hokazolar) tomonidan tashkil etilgan, ya’ni u yoki bu tovarni ishlab chiqarish huquqi bir kishiga (asosan davlat amaldorlari va katta boylarga) berilgan va u shaxsdan boshqa hech kim bu tovarni ishlab chiqara olmagan. Shunaqa qilib monopoliyaning ilk ko’rinishi yuzaga keladi.
Monopoliyaning vujudga kelishiga ishlab chiqaruvchilarning shunga intilishlari ham katta ta’sir ko’rsatadi. Chunki firma (korxona, korporatsiya va hokazolar) uchun bu bir qancha yengilliklar yaratib beradi:
Birinchidan, monopoliya ishlab chiqaruvchiga raqobat bilan bog’liq bo’lgan bir qancha muammolar va risklardan qochish imkoniyatini beradi.
Ikkinchidan, monopoliya monopolga shunaqa imkoniyat beradiki. Unga ko’ra monopol ma’lum bir sohaning boshqaruv hokimiyatini o’z qo’liga oladi.
Uchinchidan, monopol shu bozordagi boshqa ishlab chiqaruvchilarga o’z ta’sirini o’tkaza oladi va ularga o’z ta’sirini o’tkazadi.
Ishlab chiqarishni industrlashuvi kapitalni kontsentratsiyasi va markazlashuvini talab etadi. Chunki yangi texnika-texnologiya uchun katta kapital kerak. Kapitalning kontsentratsiyasi hamda markazlashuvi, ya'ni raqobatchilarning birlashuvi qo'shilishi esa monopoliyaga olib keladi. Taniqli iqtisodchi M. Fridmenning fikriga ko'ra, monopoliyaning vujudga kelish manbai uchta:
a) texnik zaruriyat;
b) hukumatning bevosita yoki bilvosita qo'llab-quvvatlashi;
v) xususiy kelishuv.
Monopoliyalar tashkil topishi iqtisodiyotdagi qamrovi va boshqa jihatlari bilan bir-biridan farq qiladi.
“Monopoliya” atamasining kelib chiqishi bozorga oid tushunchalardan tarkib topsada, biroq uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqaladi.

Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning to’planishi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning to’planishi ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda to’planishini namoyon etadi.

Ishlab chiqarish to’planishining asosiy sababi bo’lib olinayotgan foyda hajmining ko’payishi hisoblanadi. Foydani muntazam ravishda ko’paytirib boorish maqsadida tadbirkor olingan qo’shimcha mahsulot (foyda)ning bir qismini kapitallashtiradi, ya’ni unga qo’shimcha ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi sotib oladi. Bu esa, ba’zi bir korxonalarning o’sishi hamda ishlab chiqarish miqyoslarining kengayishiga olib keladi. Shu bilan birga raqobat amaldagi kapitallarning ixtiyoriy yoki majburiy birlashtirish, markazlashtirish tendensiyasini keltirib chiqaradi. Shunday qilib, ishlab chiqarish to’planishining moddiy asosi bo’lib kapitalning to’planishi va markazlashuvi hisoblanadi.
Kapitalning to’planishi - bu qo’shimcha qiymatning bir qismini jamg’arish (kapitallashtirish) natijasida kapital hajmining oshishidir. Bu jarayon quyidagi ko’rsatkichlar orqali tavsiflanadi: korxonadagi ishlovchilar soni, korxonaning ishlab chiqarish quvvati, qayta ishlanayotgan xom ashyo miqdori, tovar aylanmasi hajmi, foyda hajmi.
Kapitalning to’planishi kapitalning markazlashuvi jarayoni bilan yanada to’ldiriladi. Kapitalning markazlashuvi – bu bir kapital tomonidan boshqa birining qo’shib olinishi yoki bir qancha mustaqil kapitallarning aksiyadorlik jamiyati shaklida ixtiyoriy birlashishi orqali kapital hajmining o’sishidir.
Ishlab chiqarishning gorizontal va vertikal to’planishi farqlanadi.
Ishlab chiqarishning gorizontal to’planishi - bu milliy iqtisodiyotning ma’lum tarmog’i doirasidagi korxona va firmalarning yiriklashuvidir. U erkin raqobat davri, shuningdek, XX asrning boshlarida ishlab chiqarish to’planishining asosiy shakli sifatida maydonga tushgan edi.
Ishlab chiqarishning vertikal to’planishi – bu milliy iqtisodiyotdagi bir necha o’zaro bo’gliq tarmoqlarda mahsulot ishlab chiqarishning to’planishidir. U ilmiy-texnika taraqqiyoti sharoitlarida keng rivojlandi.

Ishlab chiqarishning to’planishi o’z rivojining ma’lum darajasida monopoliyalarning paydo bo’lishiga olib keladi. Ishlab chiqrishning to’planishi hamda monopoliyalarning paydo bo’lishi o’rtasidagi ichki aloqalar quyidagilarda namoyon bo’ladi:

tarmoqlarda bir necha yirik korxonalarning hukmron mavqega ega bo’lishi ularning bir-biri bilan kesishuviga hamda monopolistik birlashmalar tuzishiga imkon yaratadi;
yirik korxonalar o’rtasidagi raqobat juda qaltis bo’lib, ular uchun katta miqyosdagi yo’qotishlarga olib kelishi mumkin. Shunga ko’ra, raqobatni cheklash, tovarlarga yuqori narxlar belgilash va yuqori foyda olish uchun yirik ishlab chiqaruvchilarning monopolistik ittifoqlarga birlashishlari lozim bo’ladi.
Monopoliyalarning vujudga kelishida ishlab chiqarishning to’planishidan tashqari yana bir qator omillar ta’sir ko’rsatadi:

• 
  davlatning proteksion bojxona siyosati. U chet eldagi raqobatchilarning ichki bozorga kirish imkoniyatini yo’qotib, monopoliyaning paydo bo’lishiga sharoit yaratadi;
  
• 
  banklarning faoliyati va moloyaviy siyosati. Banklar sanoat monopoliyarining jadal o’sishiga imkon beradi.
  

Hozirgi kunda monopoliyaning vujudga kelishini yuqorida aytib o’tilgan kriteriyalar bo’yicha ko’rib chiqdik, ammo buni sodda qilib quyidagicha ham tushuntirishimiz mumkin. Tarmoqda bir necha raqobatdosh firmalar faoliyat olib boradi va ma’lum bir muddatdan so’ng ulardan biri yoki bir nechtasi intensiv va ekstensiv usullardan foydalanib ishlab chiqarish hajmini oshiradi va bozordagi talabning ko’proq qismini o’ziga o’g’dirib oladi. Natijada oligolopolik bozor vujudga keladi. Keyinchalik bu firmalar ichidan bittasi ishlab chiqarishning optimal usulini, yoki arzon ishlab chiqarish resurslariga egalik qilish orqali qolqanlardan ko’ra ancha rivojlanadi va ishlab chiqarish hajmini kengaytiradi. Iste’molchilarga qo’shimcha xizmatlar va qulayliklar yaratib berish orqali bozor talabining aksariyat qismini egallab oladi. Natijada monopoliya vujudga keladi.

Monopoliyaning mohiyatini ochib berishda uning turlarini ko’rib chiqish muhim ahamiyat kasb etadi. Monopoliyalarning turlarini bir necha mezonlarga ko’ra ajratish mumkin.

Iqtisodiy adabiyotlarda monopoliya turlari quyidagicha tasniflanadi:

Iqtisodiyotni qamrab olish darajasiga ko'ra — ma'lum tarmoq miqyosida sof monopoliya. Bunda sotuvchi bitta, bozor boshqa sotuvchilar uchun yopiq. U sotish uchun tovarlar miqdori va narx ustidan to'la nazorat o'rnatadi.
Milliy xo'jalik miqyosida — absolvut monopoliya. Bu davlat yoki uning xo'jalik idoralari tomonidan o'rnatilgan monopoliya. Masalan, tashqi savdo bo'yicha davlat monopoliyasi.
Monopsoniya (sof va absolyut) — bunda resurs va tovarlarni sotib oluvchi bitta bo'ladi.
Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning to'planishi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning to'planishi ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda to'planishini namoyon etadi.
Ishlab chiqarish to'planishining asosiy sababi bo'lib oli- nayotgan foyda hajmining ko'payishi hisoblanadi. Foydani muntazam ravishda ko'paytirib borish maqsadida tadbirkor olingan qo'shimcha mahsulot (foyda)ning bir qismini kapitallashtiradi, ya'ni unga qo'shimcha ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi sotib oladi. Bu esa, ba'zi bir korxonalarning o'sishi hamda ishlab chiqarish miqyoslarining kengayishiga olib keladi.Shu bilan birga raqobat amaldagi kapitallarning ixtiyoriy yoki majburiy birlashtirish, markazlashtirish tendcnsiyasini keltirib chiqaradi. Shunday qilib, ishlab chiqarish to'planishining moddiy asosi bo'lib kapitalning to'planishi va markazlashuvi hisoblanadi.