Innovatsiya va intergatsiya

BOSHLANG'ICH 
S IN F D A IN T E G R A T S IY A L A S H G A N
TA’LIMDAN FOYDALANISH
1. M aktab u m u m ta iim kurslari 
integrativligining mohiyati.
2. Integratsiva - o*quvchilarni 
o'qitish va tarbiyalashga yangicha 
yondashuv.
3.
Boshlang'ich 
sinflarda integratsiyalangan t a l i m n i amalga 
oshi- 
rish metodikasi.
Integratsiya 
bir 
o'quv predmetida 
chegaradosh fanlarni, 
yirik. g'oya- 
lar, omillar, xulosalarni cheklab 
birlashtirishdir. Masalan, 
tarix kursi- 
ning 
mtegrativligi 
arxeologiya, etnografiya, san'atshunoslikka tegishli 
dalil 
va 
nazariy 
xulosalarni 
okz 
ichiga 
oladi.
U m um iy 
o'rta ta’lim 
m azm u n in i shakilantirish barcha m aktab 
predmetlarini o'qitishni 
insoniylashtirish, ijtimoiy-iqtisodiy 
jihatlarini 
kuchaytirishni 
ta ’m m lashga 
qaratilgan. Jamiyatshunoslik, 
tarix, 
o‘qish, 
sinfdan tashqari 
o'qish, musiqa, tasviriy 
san’at jamiyatimizning chuqur 
insonparvarlik tabiatini yorqin 
aks 
ettirishga 
qaratilgan. O'quvchilarni 
insonparvarlik 
ruhida 
tarbiyalashda 
tabiiy-matematik fanlar sikli 
muhim 
rol 
oVnaydL 
U m um iy t a i i m m azm uni 
o'quvchilarni 
har 
tomonlama 
ruhiy 
rivojlanishga. ularda turli 
xil 
tafakkurni rivojlan- 
tirishga qaratilgan. Har bir o’quv predmetini o'rganish bolaning 
mavzuni 
anglash jarayonini, uni eslab 
qolishni, ta’sirchanlikni faollash- 
t i r u v c h i
tafakkurni, 
nutq va 
tasavvurni rivojlantiruvchi ruhiy diqqatni

---

yaratishga imkon beradi. Ayniqsa. bilish jarayonida bir-biri bilan uzviv 
bogiiq b o igan tafakkurning turlarini rivojlantirish juda muhimdir.
Tajribaga asoslangan tafakkur umumlashtirish va xulosalar uchun 
tirik mushohada. dastlabki m aiumotlarni yigish vazifasini bajaradi. 
U bolalarni real voqealarni, hodisalarni o'qishga, ularni qavd qilish va 
yig ishga oi'gatadi. Abstrakt tafakkur ajratib olingan voqea. hodisalarda 
ularning mohiyatini koura bilishga. aniqlashga imkon beradi. 0 ‘quv 
predmeti mazmunini. tuzish pedagog amaliyoti shu fanning asosiy 
kategoriya. tushunehalarming rivojlanish mantiqini hisobga oladi. 
Shu bilan birga, o’qituvchi va psixologlar o’quvchilar tomonidan 
mavzuni o'zlashtirishning yosh xususiyatlarini hisobga oladilar. San'at 
sohasidagi umumiy o'rta ta i im mazmuni g 4oyaviy tomoni va to'kis 
badiiy shakli birligini hosil qiluvchi asarlarni o'z ichiga oladi. Badiiy 
jihatdan bo'sh, g'oyaviy jihatdan haqiqatga to'g^ri kelmaydigan asarlar 
bolalarning ruhiyatiga ta'sir qila olmaydi, tasavvur va tafakkurni 
rivojlantirmaydi, go’zallik va badbasharalik to4g;risidagi tasavvurni 
shakllantira olmaydi. Bolalar bilan ishlashda sairat asarlarining chin 
badiiyiigini hisobga olish. shakl va mazmunning birligi, maiiaviyat va 
haqchillik prinsiplarini amalga oshirish muhimdir.
Bola shaxsini har tomonlama madaniy rivojlantirish, inson iyat 
\ara tg a n barcha madaniy bovliklarni bilish «O'z xotirangni boyitsang- 
gina madaniyatli boiasan » degan fikrga asoslangan. Ayniqsa, tasavvurni 
uyg'otuvchi, ruhiy kechinmalarni faollashtiruvchi, shu bilan birga 
fikrlarni uyg‘otuvchi asarlar juda tarbiyaviydir. Bunday umumlashtirish 
bolani bilish va ruhiy rivojlanishning yangi pog'onasiga koiaradi. 
Shu asosda shakl mantiqiy tafakkur. turli voqea-hodisalar o'rtasida 
aloqalar va bogiiqliklarni ko4ra bilish. o'rgana olish koiiikmalari 
mustahkamlanadi va rivojlanadi. O'quvchi qarama-qarshiliklarni topa 
bilish, ularning rivojlanish yo’nalishlarini to'g'ri tushunish va ularni o'z 
vaqtida yechish yoilarini topishni o'rganadi. Dialektik tafakkur jamiy at 
hodisalarini uning barcha aloqa va vositalarida ko’rish qobiliyati bilan 
uzviy bogiiq. Umumiy o'rta t a i im kelajakda bolalarga xohlagan fanni 
egallash imkonini beruvchi bilimlar asosini yaratadi. 0 6quv predmeti 
fanlarning mustahkam asosiga ega. zamonaviy ilmiy m aium otlarni 
tushunishga yetaklaydi, fikrlash qobilivatini rivojlantirishga olib keladi. 
Bundan tashqari, har bir u m u m taiim predmet o'quvchilarga xalq
226

---

xo'jaligi ehtiyojlarini hisobga oluvchi o'quv materialining politexnik 
tabiatini voritib berishga yo:naltirilgan. Barcha o4quv predmetlarining 
politexnik m azrnuni hayot bilan bogliqligi o'quvchilarni ishiab 
chiqarishda qatnashishiga, eng oddiy ish qurollari bilan ishlashga 
yo'naltiradi. Bu bilan umumiy rivojlanishning chuqur asoslari, kasb 
tanlash asoslari o‘rgatiladi. Fan qarama-qarshiliklarda rivojlanadi. 
Ular bilan muloqot qilganda o'quvchilar badiiy ma'lumotlar oqimini 
mustaqil hal qilish va ularga to"g"ri baho berishga oVrganadilar. 
Umumiy o‘rta ta'lim uchun davrni vaxshi voritib beruvchi ma’naviy- 
tarixiy ahamiyatga ega asarlarni tanlash kerak. Bunday asarlar bolani 
davrning ma’naviy hayotiga olib kiradi. Turli nuqtayi nazarlarda va turli 
tasvirlar orqali ular turik hayotiy voqea va hodisalarni ko'rsatadi, o‘tgan 
zamonlarda boTib o4gan janglarning to*liq tasvirini ko‘rsatadi. Shuning 
uchun umumiy o'rta ta’limda o'zaro aloqalar va o‘zaro toldirishlar 
katta ahamiyatga ega. Bolalarning yosh xususiyatlari murakkab tasvirli 
xulosalar chiqarishga to;sqinlik qilmaydi.
Mehnat ta'lim i mazmuni va mundarijasini ajratish ham o;z 
xususiyatiga ega.
Mehnatni fan bilan maktabda o‘rganiladigan o;quv predmetlari bilan 
uzviy bog"lash mumkin hamda mehnatning o'quv-ijodiy xususiyati 
ilmiy bilimlarclan foydalanish jarayoni orqali amalga oshiriladi. Ijtimoiy 
foydali mehnat jarayonida o'quvchilar oldiga olingan bilimlarni amalda 
qoilash vazifasi yuklanadi.
Nihoyat, bolalar mehnatining mazmunini va tashkil etishni aniq 
mahalliy ishiab chiqarish, xalq xo‘jaligi ehtiyojlariga tayangan holda, 
zamonaviy kasblar talab lari asosida tuzish kerak. Bunday mehnat 
o6quvchilarni umumiy mehnat va aniq kasbiy koiiikmalar bilan 
tanishtiradi, mehnatni fan asosida tashkil qilishni, bir mutaxassislikdan 
ikkinchisiga o‘tishni ta’minlaydi. Mexanizator, chilangar, dehqon, 
chorvadorlik kasblari o'quvchilarni zamonaviy kasblarga vo;naltiradi, 
bolalarning umumiy rivojlanishiga. ishchi psixologiyasini shakllan- 
tirishga yordam beradi. Umumiy o i t a ta’lim mazmunining umumiy 
va o‘ziga xos prinsiplari shulardan iborat. Integratsiya - o'quvchilarni 
obqitish va tarbiyalashga yangicha yondashuvni belgilab beradi. O bquv 
jarayonida integratsiyalangan taTimdan foydalanishga katta ahamiyat 
berilyapti. Integratsiyalangan darslarning tuzilishi o‘rganishning barcha
2
??

---

bosqichlarida o'rganilayotgan mavzularning aniqligini va izchilligini. 
puxta o'rganilganligini va o’zaro mantiqiy aloqaiarini talab qiladi. 
Bunga dasturdagi o'quv materialining ixcham va yig'iq ekanligi, 
imdan tashqari, o'quv materialini o'rganishni tashkil etishning ba'zi 
zamonaviv usullarini kiritish orqali erishish mumkin. Masalan: 1-va
2-sinfdagi «Atrof-olam bilan tanishish» kursining bare ha mavzulari 
bir-biri bilan chambarchas bogTiq. 3- va 4-sinfdagi «Tabiatshunoslik» 
darslari «Atrof-olam bilan tanishish» kursini davom ettiradi. lining 
dasturiga tabiat va insonlar mehnatidagi mavsumiy o'zgarishlarni 
kuzatish kiritilgan. O'quvchilar tomonidan atrof-olamni o'rganish 
o'qish. nutq o'stirish. matematika. mehnat taMimi darslarida davom 
etadi. Shunday ekan, «Atrot-olam bilan tanishish» kursi predmetlararo 
aloqalar o'qituvchiga barcha o'qitilayotgan darslarda atrof-olam haqi­
dagi tushunchalarni shakilantirish bo'yicha ish olib borishga imkon 
beradi. Boshlang'ich maktabdagi har bir predmet bu integratsiyalangan 
kurs, mazmun jihatdan ular tabiiy-matematik sikl fanlari bilan uzviy 
bogiiq, bu kichik maktab o'quvchilari uchun tushunarli bo'lgan atrof- 
muhit haqidagi bilimlarni o'zlashtirishni ta‘minlaydi. Bu yoshdagi 
bolalarda tabiatni o'rganish laqat emotsional joziba emas, bilim olish 
motivlari bilan bog'liq. O'quvchilarning bu xususivatini hisobga olib. 
qiziqishlarini quv vatlash uchun bilim olishga bo'lgan ehtiyojlarini yangi 
mazmun bilan to'ldirib turish kerak. Bu o'quvchilarga hayotdagi o'zaro 
aloqalarni ochib berishga hamda tabiatdagi turli-tumanliksiz inson 
yashay olmasligini tushunib yetishga yordam beradi, Predmetlararo 
aloqalarni amalga oshirish integratsiva turlaridan biridir. Tabiat bilan 
tanishtiruvchi darslarda bu maqsadning tanlanishini quyidagicha 
tushuntirish mumkin. Bu holatda nutq o'stirish erkin sharoitda, hozir 
o'qiiayotgan obyektlarga boTgan jonli qiziqish asosida o'tadi.
Tabiatshunoslik, o'qish. husnixat va matematika nutq o'stirish uchun 
katta imkoniyatlar yaratadi.
l.G. Pestalotssi ta'kidlaganidek, «...aql notinch sezgili idrok qilishdan 
aniq tushunchalarga ko'tariladigan manbadir». Bu tushunchalarni ang­
lash esa nutq samati bilan birga vuradi. Firkin tabiat tasvirlari bolada 
mantiq bilan birga ta'sirchanlikni ham r i voj 1 anti rad i. Har bir dars- 
da nutq o'stirish masalalari hal qilinacli. bunda o'rganilayotgan mate­
rialning o'ziga xosligi va nutq o'stirish masalasini tanlashning maq-
228

---

sadga muvofiqligi hisobga olinadL G'quvchiiar bunday darslarni juda 
yaxshi ko'radilar. Ular ko*p yangi, kerakli tushunchalar beradi, tasav- 
vurlarini tartibga soladi, 'o'quvchilar boshqa darslarda olgan bilimlari- 
dan foydalanishlari zarur b o ig an holatlarni yaratadi. Bunday holatda 
bolalar o'rganilayotgan materialni yaxshiroq o4zlashtiradilar, bilimlar 
tizim holiga keladi va obqu\ ehiiar uchun juda zarur bo’lib qoladi.
Shu bilan bogiiq integratsiyalangan dars ishlanmasi taklif qilinadi, 
и o'quvchilar uchun tushunarli va olingan bilimlarni yangi o’quv 
sharoitida ish lata bilish ktVnikmasini shakllantirishga yordam beradi,