Ilg'or g'oya, prinsip va vazifalar
Bu kursning konsepsivasi ishlanmasida bizning zamonda tabiat -
inson tizimida o'quvchilar tushunchasi asoSiangan bo'lishi kerak.
M a’naviy, ekologik tushuncha bo'lm ogi lozim, faqatgina tabiatga ehti-
yotkorlik bilan munosabatda bo’lish, inson kelajagi xavfsizligini ta’min-
lashini tushuntirmoq lozim, Bunday yondashuvning ilg'or g'oyalariga
birdamlik, maqsadga yo*naltirilganlik; inson va tabiat uzviyligi, inson -
tabiat tizimining samoviy belgilanganligini anglash kiradi,
P rin sip la r- bu, birinchidan, gumanitarlash, u tabiiy-ilmiy gumanitar
bilimlarni «tabiat - inson» tizimida integrallash, ikkinchidan, tabiatdagi
mavjud aloqalarni o'quvchilar anglashi orqali shaxsning shakllanishL
uchinchidan, tabiat haqidagi aniq bilimlarga tegishli o'quvchilar fikrlash
yo’nalishi usuli shakllanish ustivorligi, to'rtinchidan, kelgusi didaktik
moslashuv ilmiy izlanishga mos kelgan turli sohalardan materialni
tanlashdir.
Vazifalarga quyidagilar kiradi: o'quvchilarda tizimli fikrlashning
oriyentir asosini shakilantirish, tabiat birlamchiligi haqidagi qonunlar,
hodisalarga oid bilimlarni shakilantirish, tabiatshunoslik qonuniyatlari,
kuzatish qobiliyatlarini shakllantirish, bilimlar tizimini ishlab chiqish,
aqliv mustaqillik muammolarini bi 1 ish va ularni yechish. у o'Marini
topish qobiliyatini rivojlantirish, Vazifalarga, shuningdek, tabiatni
estetik qabul qilish, insonparvar ma’naviy ideallarga ekologik fikrlash
va tabiatni asrash munosabatini asos qilish kiradi, Didaktik aspekt-
dagi bunday yondashuvning asosiy farqlari quyidagilar: mantiqdagi
tushunchalardan voz kechish: deduksiyani vaqtidan oldin ishlatish,
tushunchalar shakllanishining klassik tizimidan integratsion umumlash-
tirishning umumiy tushunchalar ini ishlatish darajasiga o'tish; tarixiy
yondashuv bilimlarini minimallashtirish tabiat obyektlarini o'rganishda
aniq dalillarni o'zlashtirishga emas, u bilan bogTiqligini anglash.
Kuzatish va xidosalar
Pedagogik izlanishlar shuni ko'rsatadiki, integratsion asosda fanlarni
o‘rgangan o'quvchilar predmetli o'rgatishning chiziqli kurslarini qisqa
muddatda o‘zlashtirishmoqda. Tez o'qitish maqsad qilib olinmaganiga
qaramasdan, undagi tabiat, mehnat, rasm, o'qish sohasidagi elementlar
bu fanlarni tez o'rganishda umidli asos b o lib xizmat qilyapti. Pozitiv
natijalar deb, dunyo haqidagi ilmiy tasavvurlarning zamonaviy
darajasiga to'g'ri baho berish; o'quvchi oldida olamning ko4p oichovli
dunyo manzarasining dinamikada, turli bogianishlarda yaratish,
aylantirish; koVrish gorizontlarini kengaytirish, o’zi uchun dunyoni
q ay tad an kashf etish, o’quvchi bilan muloqotdagi yangi metodik shakl-
larni izlash; turli mutaxassislar faoliyatlari muammolarini hal etishda
birlashtirish, o;quv faoliyatida toliqishning old ini olish, yangi sifatli
pedagogik natija olish. ta'limning yangi falsafasi boiishi, pedagogik
jaravonining integrativ borligini aks etishga aytiladi. Integratsiyaga
qarshi muammolarni yaratish mumkin. Avrim oiimlar integratsiyani
mexanik birikishga xavf tug'diradi, deb hisoblashmoqda. Ta’lim
muassasalari rahbarlari kcvpincha integratsion kursning maqsad va
vazifalarini aniqlashda, kerakli okquv dasturini tanlashda, o'qituvchilar
malakasini oshirishda qiyinchiliklarga duch kelishmoqda. Shunday
qilib, integratsiya taTim rivojlanishiga zamm yaratgan holda, har bir
maktabda dolzarb muammo ham bo'lib kelmoqda. Bu integrativ yon-
dashuv mohiyatini tushunmaslikdan kelib chiqyapti. TaMim tizimi tash-
kilotchilari zimmasiga bu masalani to'g’ri yechishda katta m as’uliyat
tushayotir. TaMim mazmunining insoniylashtirishda asosiy mexanizm
deb, integratsiyani anglash qadriyatni. ya'ni zamonaviy maktabning
rivojlanishida ilg’or an'analar ahamiyatini aniqlashga imkon beradi.
Integratsiyaning u yoki bu darajasini ta iim jarayonida qoilash
natijasida o'quvchining vaqti va kuchi tejaladi. uning bilish imkoni-
vatlari kengayadi. Ota-onalarning hamda davlatning o'qish jaravoniga
sarflaydigan m ablagini iqtisod qilish imkoniyati vujudga keladi;
mavzulararo integratsiya asosida o'quv-bilish jaravoni natijalarini istiq-
belli qilish mexanizmiari yaratiladi; integratsiyalashtirilgan ta’lim
jarayonini boshqaradigan o'qituvchilarni tayyorlash va malakasini oshi-
rishni y o ig a qo4yish uchun huquqiy metodik imkoniyatlar yaratiladi;
integral dasturlar asosida o^quv-biluv jaravonining iqtisodiy jihatdan
samaradorlik darajasi aniqlanadi; o'quv-biluv jarayonini integral dastur-
lar asosida tashkil etish sohasiclagi xalqaro tajribalardan keng foyda
lanish uchun qulay imkoniyatlar tug'iladi.
216
BO L A J A K O Q I T U V C H I L A R N I N G
P SIXOL О GIK -PED AG О G I K B I L I M L A R I N I
IN T E G R A T S IY A L A S H JA R A Y O N I
Bo'lajak cvqituvchilarning amaliyotga tayyorligi qanchalik chuqur
va ko’p qirrali boMsa, shu vaqtning o'zida psixologik-pedagogik
integratsiya yo‘nalishini to'g'ri tanlash lozim. 0 6ylaymizki, uchta har
xil, lekin bir-biri bilan bog'liq b o lg an komponentlarni: metodologik,
texnologik va shaxsiy integratsiya psixologik-pedagogik bilimlarni
o'rganish uchun ancha oson, tez va produktiv bo'ladi.
Birinchidan, nazariy bilimlarga ega bo'1 ish va metodologik reflek-
siya tajribasini о shir ish orqali faollashadi. Ikkinchidan, metodik va
texnologik darajadagi psixologik-pedagogik bilimlarni o‘z ichiga oladi.
Uchinchidan, vazifaga pedagogning shaxsiy rivojlanishi, o4zligini
shakllantirish kiradi. Yuqoridagi komponentlar o‘z ishlarida quyidagi
talablarga javob berishi kerak:
- bilim olish bolajak o'qituvchining kerakli xususiyatlarini va ish
turlarini shakllantirishga qarab olinishi kerak;
- psixologik-pedagogik fanlar strukturasi jarayoniga ko'ra bilimga
ega bo'lish sharoitlarini yaratib berishi kerak;
- bo'lajak o'qituvchining imkon iyat, xususiyat, shakl va metodlar-
ning birliginL qulay tanlov sharoitlarini yaratib berishi kerak, shuning-
dek, oxjuvchilarni egallagan tushunchalarini o'quv jarayonida uzluksiz
fovdalanishi va rivojlanish sharoitlarini yaratib berish kerak. Natijada
«Bolalik» pedagogika asosidagi ish bo'yicha psixologiya integratsiya
kursi ishlab chiqilgan. Bularning ichida quyidagi m a’noli qarorlar
yotadi: ish bo'vicha bolalikning turli davrlardagi tarbiya va bilim
olishning texnologiyasi, bolalikning turli davrlarida shaxsni shakllan-
tirishi va rivojlanishining psixologik-pedagogik tashxisi, shaxsiy-
o'zlashtirish texnologiyalarL
Agar psixologik-pedagogik bilimlar
integratsiyasini o'z-o'zidan yaralgam izolatsiyalangan holat emas,
balki psixologik- pedagogik sikl fanlarini didaktik sintezi sifatida
qaralsa, bu holatda savol tug'ilyapti, bu xususiyatni, holatni o’lchash
mumkinmi? Bo'lajak o'qituvchining shakl-lanishiga salbiy yoki ijobiy
ta'sirni bilishga texnologiyaning samaradorligini qay darajada aniqlash
mumkin? Bu holatda vujudga kelgan bilimga baho berish aniqlash
217
tizimi mukammal deb hisoblamaydilar va bu pedagogik momtoringga
murojaat etishga majbur qiladi. Psixologik monitoring psixologik-
pedagogik integratsiyani har tomonlama kuzatishga imkon beradi.
Pedagogik kuzatishlar yordamida psixologik-pedagogik integratsiva
jarayonini baholash uchun umumiy pedagogik baholash tizimlaridan
(uzoq davom etuvchi metodi, bilimlar metodi. tekshirislming turli
xillari va h. k.), shuningdek. tekshirilayotgan jarayon holatining metod
va shakllari (informatsiyani kodlashtirish va dekodlashtirish, ishni
testlar va ishni tekshiruv ish lari, terminalogik kesishuvlar. intel lektual
kartalar bilan ishlash, anketaiash va h. k) dan foydalaniladi.
Bilimni baholash monitoringi prinsiplari:
1. Uzluksizlik prinsipi. Bu bahilashning butun dinamik rivojlanuvchi
tizim sifatiga qarash degani. Bu tizim nafaqat sonli xarakter, balki
sifatli xarakterdagi strukt ur-fun ksional o'zgarishlarni o'z ichiga oladi.
2. Ilmiy prinsip. Bu kuzatishning asoslangan xarakteristikasiga
tayangan holda kuzatish degani. Bu holatga maishiy turmush tomonidan
yondashish man etiladi.
3. Tarbiya yo^nalishining prinsiplari. Pedagogik kuzatish butun
maqsad hisoblanmaydi. balki bilim jaravonlarini chiiqur o'rganishga va
pedagogik boshqaruvni ishonchli uskunasi sifatida qo'llaniladi.
4. Tashxis - ma'lumot yo'nalishi prinsiplari. Kuzatuv jarayonida
olingan axborot bilim jarayonni oldindan ishlab chiqarilgan ko'rsatkich
va tasniflashiga to*g‘ri kelishi kerak.
5. Pragnostik (maMumot beruvchi, kuzatish) prinsiplar. Pedagogik
kuzatishning ma'nosi pedagogik jarayoni noma'lum bir vaqtda yoki
m a lu m vaqtda, belgilangan darajada holatini ko'rishi uchun emas, balki
an’analar haqida bir towxtamga kelishish uchun, bilim olish jarayoni
u yoki bu tomonining rivojlanishini ko'rishi uchun, xohlamavdigan
holatlarini transformatsiyasi. blokirovkasi yoki to'xtashi, pedagogik
bilimning ijobiy tomonlarini qollab-quvvatlashni oldindan ko'ra olish
qobiliyatlarini oshirish uchun foydalaniladi.
Pedagogning professional komponentlik xarakteristikasi. Bu vo'na-
lishdagi axborot yetuk bilimdonlik darajasini aniqlashda, psixologik»
pedagogik bilimlarning integratsiva jarayonini tashkillashtirishda o‘qi-
tuvchining ilmiy yondashishiga. integratsiva bilimlarini mukammal
218
biiishga yordam beradi. professional refleksiyaga va korrektiv harakat-
larga qobiliyatliligi obz vaqtida yordam beradi.
O'qituvchining etalon modeliga m oljal olish. Bu model quyidagi
ko‘rinishda boladi:
1. Kerakli motivatsion sferani, pedagogik ideal va professional
pozitsiyani o'z ichiga oluvchi pedagogik yo'nalishlar.
2. Professional kompitentlik o'zining shaxsiy o'qitish tajribasidan
olingan bilimdonlik, odatlar, ko'nikmalar, pedagogika nazariyasi va
tarixi, pedagogik jarayonlarning texnologiyalarini o4z ichiga oladi.
3. Shaxsiy sifatlar individual-psixologik sifatlarni o‘z ichiga oladi
(o‘ziga baho berish, odatlar darajasi, to'g'ri yoiialganligi):
- interaktiv sifatlar (muloqotda boiishi, emotsional ekspressiya),
pedagogik takt, ijtimoiy persepsiya, muloqotga haqqoniv qiziqish;
~ mavqe - pozitsion sifatlar (ifoda, intizom, egiluvchan xususiyatlar,
o'quvchining pozitsiyasini qabul qilishga tayyorlik, ta’sir etish yollarini
o'zgartirishga tayyor boMish);
- professional-ilmiy sifatlar (yuqori professionalizm, o‘qitish jara
yonini baholashda haqqoniv obyektiv boiish);
- didaktiv sifatlar (emotsional yordam beruvchanlik, mehr-oqibat,
emotsional koilnishlarni
o'z
vaqtida boshqara olish).
4. Psixologik sifatlar - temperament, jins va yosh sifatlari, hara-
katchanlik va nerv tizimi mustahkamligi, emotsional mustahkamlik,
fantaziya va xayolni yuqori darajaliligi, intellektual rivojlanishni qabul
qilish, fikrlash bo'yicha darajasi va h. k.
Bu sifatlarda quyidagi ko'rsatkichlar kuzatiladi:
- bilimlarni mustahkamlash;
- tajriba va bilimdonlik masalalarini vechishda bilimlarning
faolligi;
- pedagogik vaziyatlarda bilimlarni qoilash;
- bilimlarning miqdori;
- pedagogik vaziyatlarda bilimlarning mustahkamligi va qolla-
nilishi;
- professional motivatsiya strukturasi;
- intellektual rivojlanish dinamikasi;
- o6qish jarayonidan qoniqish, bilim olishning shaxsiy ma'nosi.
Hamma narsa o'rganilayotgan kasb xususiyatlarini, o'qiyotgan-
larning xohishi va imkoniyatlarini hisobga olgan holda ko'rilishi kerak.
219
|