shundan iborat. Shakllanayotgan shaxs ma'lum majburiyatlarga ega
boMib, kasbiy tarbiyachi jamiyat oldida ham shunday m as’uliyatga
ega boladi. Jamiyat, asosan,o‘zining yangi insonni o‘sishi jarayonini
ta'minlaydi, shuning uchun u yangi a’zosi ijtimoiy munosabatlarga
qodir, yuzaga kelgan munosabatlar tuzilishida yashay olishga va
keraklicha rivojlana olishga tayyor boTishiga ishonishga haqlidir. Turli
m illiy madaniyatlar doirasida pedagogika an’anaviy ravishda faqat
jamiyat oldida va aksincha. faqat shaxs oldida ancha m as’uliyatliroq
89
tushunilishi m um kin. H aqiqatda esa, kasbiy, ya'ni pedagogik ta'sir
ko'rsatishning takom illashtirilishini faqatgina ikkala m anfaatdor taraf-
lar talab va ehtiyojlariga vo'naltirib amalga oshirish m um kin. M u n o s a
batlar m aqsadlari qanchalik ta ’sirchan b o im a s in , pedagog ular bilan
o'z ishida tarbiyalanuvchi qiziqishlari, huquqi, erkinligini poymol
qilishini oqlab b o im a y d i. P edagogik t a ’sir koTsatish m aqsadi - jam iy at
m anfaatlarini m aksim al hisobga olib, shaxsning m aksim al m u m k in
b o i g a n rivojlanishini ta'm inlashdan iborat. Jamiyat tomonidan, agarda
hozirgi davrda ijodiy individuallikka ehtiyoj sezilsa, unda pedagogning
vazifasi osonlashadi, chunki ushbu holatda ijtimoiylashtirish va
pedagogik ta'sir ko'rsatish jarayoni bir y o “nalishda boradi. Jamiyat
shaxs qobiliyatlarini cheklamaydigan. uning o’sishiga to'siq b o la d i g a n
bunday vaziyatni qurish zarur b o ia d i. Bunday vaziyat muvofiqli p e d a
gogik ja ra yonning m ajburiy sharti hisoblanadi. Shaxsning rivojlanishi
eng erta bosqichlarida ja m iy a t ehtiyojlariga uning m unosabati shakl-
lana boshlaydi. Bu m unosabat tarbiyalanuvchining birinchi pedagog-
lari — ota-onalarining ortiqcha e ’tiborliliklari sababli egoistik ko'ri-
nish olishi m um kin. Ko*pchilik ota-onalar o’z bolalarining barcha
talablarini bajarishga harakat qiladilar va to ia q o n li hayotga tayyor-
lashning asosiy y o i i m ana shundan iborat. deb hisobiaydilar. Bunday
tarbiyachilar jam iyat oldidagi o'z m as'uliyatlari to'g'risidagi tasavvur-
larini yo'qotadilar. B a z a n bu holat hattoki anglab yetilgan b o i s a
ham bolaga m ehr qo'ygan tarbiyachilarni xavotirga solmaydi, ular
faqat o'z vazifalarini faqat biryoqlam a tushunadilar - ovqat, yana
ovqat berish va yana berish. Biroq tarbiyachining jam iy atg a nisbatan
mas'uliyatsizligi oxir-oqibat tarbiyalanuvchini halokatga olib keladi.
Shunday qilib, kasbiy tarbiyachi shaxs oldida ham va jam iy at oldida
ham javobgar hisoblanadi. Bu m ajburiyatlarni buzganda tarbiyachi
ijtimoiy hayot buzilishi va shaxsning inqiroziga sabab b o iad i. Inson
psixikasi asosi haqli ravishda hisoblanuvchi odam n in g mustaqil va
oqilona harakatlarini amalga oshirishga qobiliyatli, ijtimoiy m uhitda
j u d a ko'p sonli om illar bilan shakllantiriladi. Shuning uchun u hech
qachon faqat kasbiy tarbiyaviy ta'sir ko'rsatish natijasi sifatida qaralishi
m u m k in emas. Pedagogning kasbi o’z ustida mustaqil ishlashida
tarbiyalanuvchining ehtiyojlarini e'tiborsiz qoldirmay, bolani mos
b o lm a g a n ta ’sirlardan him oya qilib va zehnini e ’tiborli rivojlantira
90
borib, tarbiyalanuvchilar bilan m unosabatlarda m e'yorini topishni
belgilashda ifodalanadi.
E.Pistolossi insoniylik mohiyati ichki yo4nalganlik va faqat hara-
kat qilish emas, balki harakat qilmaslik erkinligi b o i m a g a n d a nor
mal amalga oshirilishi m u m k in emas. deb avtadi. Falsafiv nuqtayi
n azardan bu tushunarli: harakat o‘z qaram a-qarshiligidagi holatda
o4z o ic h a m in i topadi. Sotsiologiyada esa m adaniyat tushunchasi
orqali ijtimoiy harakat o i c h a m in i aks ettiradi. Shaxs m unosabati va
tahlil bir-biri bilan b o g i i q b o i g a n bosqichlar orqali rivojlanadi. Bola
atrofidagilardan uzoqlashishga ehtiyoj his etad igan davr o4z tarbiya-
lanuvchisini chindan yaxshi ko'radigan tarbiyachilar tom onidan ba'zan
tushunib yetilmaydi. B unday holatda ko'p chilik hech ham tarbiyaning
takom illashishiga yordam bermaydi. B a ’zida esa m ehribon pedagog
o4z tarbiyalanuvchilari bilan mimosabatlarga doimiy tayyorgarligi
bilan odatda faqat jism oniy emas, balki anglab yetilm agan intellektual,
emotsional tinchlikka ehtiyoji qoniqtirilm aganligi sababli y u z a g a
keluvchi norozilik hissini keltirib chiqaradi. O'qituvchini ham , o4quv-
chini ham o'z ishidan koiigli qolishidan saqlash uchun tarbiya
butun hayot davom ida faqat kasbiy vazifasiga qaratilmasligi kerak.
Tarbiyalanuvchiga pedagog bilan m unosabatlarda tinchlik, dam olish
za ru r b o is a , o4qituvchi shaxsining norm asi rivojlanishi uchun unga
ham xuddi shu kerak. Pedagogik m ehnat m azm u n in i aniqlashda biz
pedagog - bu m unosabat jarayonida shakllanayotgan shaxs va jam iyat,
ijtimoiylashishi va o'zini tarbiyalash jarayoni o'rtasida nizolarga v o l
qo'ym aslik m aqsadini qo'yuvchi odamdir, degan fikrdan kelib chiqdik.
Pedagogik faoliyat rivojlana borgan sari m an a shu m aqsadga erishish
ko'plab vositalari ishiab chiqilgan. Asta-sekinlik bilan ular jam lanadi,
yagona kasbiy faoliyat ichida ikkita faoliyat turini tashkil qiladi:
rivojlantiruvchi va ikkinchi tomondan, muvofiqlashtiruvchi, tartibga
keltiruvchi, bir tizim ga soluvchi. C hunki rivojlantiruvchi faoliyat,
kasbiy-tarbiyaviy faoliyat yuqorida aytilgan m aqsad ni bajarishga bevo
sita yo'naltirilm agan. Bu tarbiya m uam m osini o'rganuvchi ko'plab
tadqiqotchilar tarbiyalash so’zining «as! m azm unida» o4qitishga kiritil-
m asliklariga olib keladi. Biroq, bundan boshqa nuqtayi nazar ham
mavjud. Bu nuqtayi nazar o'qitishni, rivojlantiruvchi faoliyatni tarbiya
lash faolivatining bir qismi va hatto rivojlantiruvchi faoliyatning
91
atributi sifatida qaraydi. Bola tug'ilg an d an boshlab qisman potensial,
qisman aktuallashtirilgan shaxs hisoblanadi. T u g ilg a n bolaga nisbatan
jam iy at m a i u m xususiyatdagi talab ishlab chiqadi. Lekin, jam iy at bola
bilan o'zaro m unosabatlarga kirishadi, jam iy atd a ushbu individga u
katta b o ig a n id a qo'yiladigan talablar. ehtiyojlar m urak k a b zanjirini
shaxs va jam iyat m unosabatlarini boshqaruvchi - pedagog esdan
chiqarmasligi kerak. To'g'ri, o'zaro m unosabatlarga shaxsni tayvorlar
ekan, pedagog uni rivojlantirmasligi m um kin emas va to'playotgan
bilim larini tizim lashtirishga yordam berm asligi m u m k in emas. Faqat
rivojlantirish - o'qitish yoki uyg'unlashtirish, insonparvarlikka mos,
ijtimoiy qoidalarga y o iialtirilgan kasbiy tarbiya ortda qolishi va butun
kasbiy faoliyat m uvafaqqiyatsizlikka uchrashi m um kin. Shunga asosan
tarbiya jarayonini faqat m ustaqillikdan emas. balki m avjud subvektdan
ha m m a h ru m etamiz. Qaysi pedagog tarbiyalanuvchini rivojlantirmay,
bilim larini boyitmay, y a ’ni uni o'qitmay dars berishi, qoida, m e ’yor,
sifat haqida tasav v u r berishi m um kin. Hozirda inson o'zini t a i i m s i z
ja m iy a td a teng huquqli da'vogar deb his etishi qiyin. Shu bilan bir
vaqtda ilmlilik - bu anglab yetiladigan «vashirin» bilimlarga asos-
langan shaxsning holati. Biroq, bilimsiz ja m iy atd a shaxs o'zaro m u n o
sabatlarini samarali y o i g a qo'yish m u m k in emas. O'qitish - bu tar
biyaning m u h im bir qismi. B undan ikki m ing yil avvalroq Platon
tarbiyalovchi t a i i m to'g 'risida fikr yuritgan. O 'qitishning chegaradan
ehiqib ketgan «tarbiyavivligi» ko'pincha uning axborotlar yetkazish
imkoniyatlari pasayishiga, ortiqcha nasihatgo'vlik, g 'oya viyhkka olib
keladi. T aiim -tarb iy a doirasida rivojlantirish, bilimlar, tasavvurlar,
ko'n ik m alar berish vazifasini bajarishi kerak. M an a shu yo'n alishda
m u am m o la r ko'p.
Dostları ilə paylaş: |