Innovatsiya va intergatsiya

Savol va topshiriqlar
3, Jam iyat va shaxs bir-biri bilan qanday m unosabatda b o ia d i?
2. «Tarbiya» kategoriyasi tushunchasini ochib bering.
3. «D idaktik tizim » tushunchasini izohlang.
4. TaTim m uassasasining tarbiyaviy vazifasi qanday?
5. «Tarbiyaviy ta'sir» koTsatish sifati qanday?
6. In no vat si on m aktabning tashkil topishida didaktik qarashdagi texnologiya 
nim adan iborat?
116

---

VI 
BOB. 
KREATIVLIK. KREATIVLIK
MUAMMOSIGA ZAMONAVIY YONDASHISH.
Pedagogika va psixologiyada kreativlik xususiyatlarining rivoj- 
lanishi, T a i im n in g zamonaviy globallashuv va axborotlashuv sharoitida 
rivojlanishi va takom illashuvini innovatsiyalarning turli shakllarini 
tadqiq etm asdan, bugungi kunda mutaxassisni nim aga va qanday 
tayyorlashga bir qator yondashuv va m unosabatlarni tam ovillar a so ­
sida ko‘rib chiqm asdan amalga oshirish m u m k in emas. Shu bilan 
birgalikda. oliy m aktab pedagogik tarkibi jad al rivojlanayotgan inno- 
vatsion t a i i m tizimi, birinchi navbatda, ijodiy qobiliyatlar, ijod 
potensiali, o'z-o*zini ijodiy rivojlantirish, ijodiy individuallik va k re a­
tivlik taiablariga javob berish m uam m osiga katta e'tibor qaratishi 
lozim. Shaxsning ijodkorlik imkoniyatlarini tadqiq etishga b o i g a n
ijtimoiy buyurtm a kreativlik m u am m osining alohida m uhim ligini 
belgilaydi. Shaxsiy ijodkorlikning d inam ik (rivojlanib, o ‘sib boruvchi) 
tasniflanishi kreativlik va uning asosiy qirralarida aks etadi. Biroq. 
kreativlik psixologiya va pedagogika fa n la rining belgilangan ilmiy 
kategoriyasi b o isa -d a , «kreativlik» tushunchasi tegishli lug4 at lard a 
munosib defferensiyasini topm agan va ijod psixologiyasida yetarli- 
cha aniqlanm agan. O i i la b ilmiy ishlarda ilmiy ijodkorlikning u 
yoki bu qirralariga turlicha yondashib, har xil darajada qam rab 
olinayotganligiga qaram asdan, hozirgacha na m u am m o n in g o'ziga 
va na unga taalluqii b o i g a n amaliy savollarga nisbatan yagona to 'x tam
mavjud emas.
Hozirda, rivojlanishning zam onaviy bosqichida, m a z k u r an'analari 
inson faktorining hal qiluvchi o‘rnini belgilamoqda. Bu faktorning 
fenomenologiyasida ijodkorlik uning belgilangan asosini tashkil etadi, 
Ijodkorlik inson fenomenining nam oyon b o ia d ig a n y u k s a k ko'rinishi 
b o iish ig a qaram asdan, u eng kam o'rganilgan soha bo'lib, tabiiy 
qonuniyat sifatida qaraladi. Gap shundaki. ijod jarayonining tabiatidagi
117

---

tasodifanlik, kutilm aganlik avval-boshdanoq uning zam onaviy ilmiy 
m etodlarda owrganish im koniyatini chegaraladi. Zamonaviy fan imko- 
niyatlari ijodkorlik tabiatining mavjud dalillar va savollarni t o i i q qoniq- 
tiradigan universal tushuntirish im koniyatiga ega emas. H ozirgacha 
V atanim izda va chet ellarda to'plangan bilim lar ijodkorlik psixologiyasi 
m ohiyatini tushunishga vetarli emas. jam iy at taraqqiyoti tajribasida 
psixologiya va pedagogikada ijodkorlik psixologiyasi sohasida izla- 
nishlarni faollashtirish taqozo etilmoqda. chunki ijodkorlik natijalari 
faqatgina shaxsiy tasnifga ega emas. balki ijtimoiy ahamiyatga egadir.
Psixologiyada ijod va ijodiy faoliyat m uam m osini o’rganuvchi 
alohida vo’nalish - ijodkorlik psixologiyasi yoiialishi vujudga keldi. 
Ijodkorlik psixologiyasining asosiy m aqsadi psixologik qonuniyatlar, 
ijod jarayoni m exanizm i va kreativ 
[creativity
- inglizcha 
ijodiy)
likni 
o4rganishdan iborat. ljodkorlikka rivojlanishning asosiy m exaniz m i 
sifatida (N.V. Kipiaki, A.M. M atyushkin, Y.A. Ponomarev, I.N. Semenov 
va 
boshqalar) 
qaraladi 
va 
uning 
oi'g anilishi 
M .S .B e rn sh tey n , 
V.S.Bibler, V.K.Shkin, O.K. Tixomirov, E.G. Yudin va boshqalar nomi 
bilan b o g iiq .
Psixologik ijodkorlikning kreativlik deb nomlanuvchi yo ‘nalishi 
ustida g'arb olimlari: J. Gilford, S.Liding, V.Smit. D. X alperik va 
boshqalar izlanishlar olib borishgan. Chet el olim larining kreativlik 
tushunchasi haqidagi izlanishlarini tahlil qilib va um um lashtirib 
R. X am eni yozadi: «Kreativlik o ’zida yangicha yo'sinda am alga 
oshirilgan ow
zlashtirish to i q in i n i (M akkelif), yangicha aloqadorliklarni 
aniqlash (Kyubi), yangicha m unosabatga kirishish (Rodjers). yangi- 
liklar (Lassuel). ongning yangicha e'tirozlariga sabab b o iu v c h i 
faoliyatidir». K o'pchilik tadqiqotchilar kreativlikni belgilashda shaxs- 
ning o'ziga xosligi va xususiyatlariga e'tibor qaratadilar. J.G ilfo d n in g
fikricha, kreativlik va ijodiy imkonivat qobiliyatlar va ijodiy tafak- 
kurga ta ’sir etuvchi om illar yig’indisi sifatida nam oyon b o ia d i. 
E. Torrens kreativlikni yechim larni topishda bilim larning vetarli 
b o im a s lig i m uam m osi, qiyinchiliklar qarshisidagi indentifikatsiya 
va tax m in la rn in g shakllanishi. y ec him larning topilish jarayoni deb 
qaraydi. (E. Torrens. 1996-y.)
Ijtimoiy-psixologik va ijtimoiy-boshqaruv darajasida - ijodkorlik 
determ inantlari borasida, ja m o a ijodkorligini boshqarishda tashkilot-
118

---

chili к muam mosi, ja m o an in g funksional-rolli differensiyasi ycnialishi 
bo'yicha izlanishlar olib borilmoqda. Kreativlik ijodiy tafa kkurning 
yangi mahsuli yoki natijasi ekanligi yuzasidan bahslar hall ham ayrim 
oiimlar orasida davom etmoqda. Boshqa izlanishlarda ijodkorlikning 
vangilik yaratishdagi yetakchiligi t a ld d la n a d i. V. A rte y m n in g izlanish- 
larida ijodkorlik uning mahsuli b o l g a n obyektga qarab baholanmaydi, 
deb aniq munosabat belgilanadi. Uning fikricha: «Kreativlik bilim. 
faoliyat va istakning u y g ’unligi».
Psixologiyada 
evristika 
m uam m osini 
o'rganish 
borasida
V.N. Pushkin: «Evrestik. faoliyat shunday psixologik jarayonki. uning 
yordam ida m uam m o vechimi topiladi. yangi vondashuv ishiab ehiqiladi. 
evrestik faoliyat deb ataluvchi qandaydir vangilik yaratiladi», degan 
edi. K reativlikning tasniflanishi kasbiy faoliyat jarayonida nam oyon 
b o iu v c h i psixik komplekslar tarkibi bilan b ogiiq. K reativlikning 
psixologik izlanishlardagi asosiy u rg ‘u m uam m olarni mustaqil yechishga 
undovchi, o'ziga xos katta hajmdagi g'oyalarni y uzaga keltiruvchi va 
ularning o'ziga xos yechim ini topishga asos b o iu v c h i individning 
intellektual va shaxsiy qobiliyatiga qaratiladi. Kreativlik istisno etilgan 
va g'aroyib fenomen deb baholanuvehi dastlabki izlanishlardan farqli 
ravishda, zam onaviy izlanishlarda kreativlik har bir shaxs ega b o iis h i 
m u m k in b o l g a n individ kompleksi sifatida qaralmoqda. Bu kreativlik 
m uam m osiga turlicha yondashuvlarda namoyon bo iad i: u faqatgina 
har bir shaxs ham q o i g a kirita olmaydigan natija enias. balki refleksi 
va C z -o ’zim baholashdagi shaxsning yangicha si fat ko'rsatkiehi deb 
o'rganilmoqda, Kreativlik haqidagi ko'pgina izlanishlarda har bir 
shaxsda u yoki bu daraja va m iqdorda mavjud b o la d ig a n psixologik 
kreativlik m exanizm i va ijodkorlik imkoniyatilariga asosiy e l i b o r
qaratilmoqda.
A n ’anaviy psixologiya va pedagogikada kreativlikka shaxs kate- 
goriyasi sifatida qaraladi, uni talqin qilish. aniqlash borasida bahslar 
yuritilgan: Kreativlik tafa k k u r sifatida (J. Gilford, Y.K. Tixomirov) 
voki intellektual faollik sifatida (D.B. Bogolevskaya, L.B. Yermolayeva- 
Tomina), yoki shaxs sifatlarining integratsiyalashuvi (Y A . Ponomarev 
va boshqalar). Biroq oliy t a i i m pedagogikasi (kreativ androgogika)da 
uning si fat k o ls a tk ic h in i va namoyon b o iis h darajasini aniqlashning 
o'zi yetarli emas. Kreativlik biryoqlam a salbiy jihat sifatida qaralsa-da,
119

---

uning m u am m o la r tizim i um um lashtiriladi va bir butunlikni tashkil 
etadi, bu ayniqsa o'z ida ta'lim jarayonida ijodiy t a i i m va tarbiyani 
m ujassam lashtirgan shaxsning ijodiy im koniyatlari va kreativlikni 
rivojlantirish jarayonida oliy m aktab pedagogikasiga taalluqlidir. 
Shu sababli. kreativlikni rivojlanish imkoniyatlarini kreativ t a i i m
va tarbiya jarayonida shaxs kategoriyasi sifatida o'rganish zarur. 
G 'tg a n asrning 60—70-yillari pedagogikada kreativlik m uam m osini 
o'rganishda keskin burilish yillari b o id i. Shu davrda ijodiy izlanuvchan 
pedagog-novatorlar 
paydo 
b o id i. 
Novatorlar 
erishgan 
natijalar 
nafaqat pedagoglarni, balki psixologlarni ham qiziqtirdi. ular ijodiy 
t a i i m i n i n g psixologik tom onlarini. 
ijod faoliyatining pedagogik 
psixologiyadagi m exan iz m in i o ’rgandilar. (V.V. Davidov. l.A .Z im n ay a, 
N.V. K uzm ina, A.M. M a tyushkin, Y.A. Ponomarev, R.A. M avlonova 
rahbarligidagi pedagogika fanlari ilmiy-tekshirish instituti jamoasi.) 
Kreativlikni o'rganishda am alga oshirilgan nazariy tahlil uni kasbiv 
anrogogikada q o ila s h n in g u m um iy qonuniyatlari va o'ziga xosligini 
aniqlash im konini beradi (V.M. Morozov). Biz kreativlikning tizim lilik 
tuzilishidan kelib chiqib, unga shaxsning o'ta intellektual-evristik jihati 
sifatida emas, balki shaxsni qadtiovchi, tabaqalashtirilgan t a i i m sifatida 
qaraymiz. Kreativlik - shaxsni rivojlantiruvchi kategoriya sifatida inson 
m a iiav iy atin in g ajralmas qismi bo'lib. shaxsni o'z -o'zini rivojlantirish 
omili. shaxsiy jo n b o zlikning asosi, shaxs ega b o i g a n bilim larning 
ko'p qirrali ekanligida emas, balki yangi g'oyalarga intilishda va o'rna- 
tilgan stereotiplarni yangilik yaratish jarayonini isloh qilish va o'zgarti- 
rishda. hayotiy m uam m o la rn i yechish jarayonida kutilm agan va nooda- 
tiy qarorlar chiqarishda nam oyon bo’ladi. Kreativlik jarayonini tashkil 
etish va boshqarishning m urakkabligi shundaki, bunda ijodiy indivi- 
duallikning nafaqat ongli. balki ongosti tushunchalari paydo bo'ladi.
Kreativlik tabiatini o'rganish m uam m osiga b a g is h la n g a n psixologo- 
p edagogik adabiyotlarni tahlil qilib, odatda. intellektual kreativlik 
masalasiga duch kelamiz. Ijtimoiy va aniq pedagogik kreativlik sohasida 
am alga oshirilgan izlanishlar ancha kam. K o'p hollarda tadqiqotchilar 
pedagogik kreativlik emas, balki pedagogik muloqot jarayonini o'rga- 
nadilar, o'qituvchi va o'quvchi muloqotini yaxshilash uchun tavsiyalar 
beradilar. Pedagogika va psixologiyadagi kreativlik tabiati uning rivojla- 
nishiga ta'sir ko'rsatuvchi ichki va tashqi om illar haqidagi yuqorida 
keltirilgan fikrlarni um um lashtirib quvidagicha xulosa chiqarish
120

---

mumkin: bu xodisa yaxlit va tuzilish jihatdan tushunish uchun yagona 
tushunchalar tizimi mavjud emas. Inson shaxsida kreativlik, uning 
darajasi, tuzilishi va o4ziga xosligi inson individualligining boshqa bir 
jixatini o'zlashtirish jarayonining o4ziga xosligi va shaxsiy xususiyatlari 
bilan uzviv bogiiq. Bu bogiiqiikni tasniflash kreativlik hodisasining 
kelajakda o'rganilishi kutilayotgan yangi bir yo4nalishidir. Kreativlikni 
intellektual kreativlik va ijtimoiy kreativlikka b o iish mumkin. Intel­
lektual kreativlik analiz va sintezdan iborat. Analiz va sintez qila olish 
qobiliyati umumiy intellektning asosidir. Ijtimoiy kreativlik o4zida 
kasbiy kreativlikni mujassamlashtiradi. uning ko'pgina turlari orasida 
pedagogik kreativlik ham mavjud. Pedagogik kreativlik kommunikativ 
va didaktik kreativlikdan iborat. Didaktik kreativlik o4zida intellektual 
boyliklarga intilish va shu bilan birga novatorlik qobiliyatida namoyon 
boiadi. Kommunikativ va didaktik kreativlik pedagogik qobiliyatning 
asosi hisoblanadi. Pedagogik qobiliyat ijodkorlik qobiliyatiga ta’sir 
ko'rsatadi va o'z navbatida ichki sezimni rivojlantiradi. Pedagogik 
ijodkorlik qobiliyati, ichki sezim va umumiy intellekt kesishganda ijod 
mahsuli yaratiladi.
Kreativlikni rivojlantirishda kreativ insonlarni kreativmas inson- 
lardan farqlovchi hissiy chizgilari (o4z-o4ziga ishonch, tajovuzkorlik, 
o4z-o‘zidan qoniqish, ijtimoiy cheklovlarga va boshqalar fikriga 
toqatsizlik) individning shaxsiy o'ziga xosligi katta ta’sir ko4rsatadi. 
Kreativlikning motivlikka munosabatini belgilovchi yagona qarashlar 
tizimi mavjud emas. Nuqtayi nazarlardan biriga ko4ra, kreativlikda 
individ o'z imkoniyatlaridan maksimal darajada foydalanadi, faoliyat- 
ning yangi qirralarini izlab topadi. Boshqa bir nuqtayi nazarga ko'ra 
kreativ kishilarni motivlashtirish, tavakkalchilikka intilish, o4z imkoni- 
yatlari chegarasini aniqlashga intilishdir. Aytish mumkinki, har ikkala 
nuqtayi nazar ham o4zida kreativ insonlarning, motivlashning indivi­
dual variantlarini mujassamlashtirgan. Innovatsion faoliyatning o4ziga 
xosligi muammosida o'qituvchi xulq-atvorining o'quvchilar kreativ- 
ligini rivojlantirish bilan bogiiq tasniflanishi katta ahamiyatga ega, 
chunki oxir-oqibat bilim emas, balki rivojlanish omili b o ig an alohida 
malakalar va ularning xulq-atvorga qo'llanishi muhimdir. Torransning 
izianishlarida o'qituvchi xulq-atvorida bolalar kreativ rivojlanishiga 
ijobiy ta’sir ko'rsatuvchi dalillar keltirilgan: ijodiy fikrlash qiymatini 
baholash, bolalarni atrofdagi qo'zg'atuvchi omillarga nisbatan sezuv-
121

---

chanligini oshirish, obyekt va g'oyalarni erkin boshqara olish. ijod 
jarayoni haqida konstruktiv axborotni rivojiantirish, tanqidchilikni 
emas, konstruktiv tanqidni rivojiantirish, o'z-o'ziga hurmatni orttirish, 
baholanishdan qoi'qish hissining oldini olish va boshqalar. Shunday 
qilib, potensial kreativlik imkoniyatlar kreativligidir.
Imkoniyatlar kreativligi amaldagi kreativlikka - dolzarb kreativ™ 
likka aylanishi uchun. dastlabkisi m a iu m faoliyatda o'zlashtirilishi 
uchun ichki o'zgarishlarga duch keladi. Shunday qilib, 
kreativlik 
o'zlashtirilganlar asosida rivojlantiriladL. kevinchalik 
o'zgartirishlar 
kiritiladi, o'qituvchining mavjud tajribasi qayta tuziladi. 
Pedagogik 
innovatsivalarga moslashishdan toki qayta tuzishgacha 
b o i g a n y o l
o4qituvchi innovatsion faoliyati dinamikasi asosini tashkil qiladi.
Oiimlar pedagogik mahoratning quyidagi uch darajasini ko‘rsa- 
tadilar: birinchi daraja - bu sinf bilan elementar munosabat. O'qituvchi 
teskari aloqani qoilaydi, uning natijasiga ko'ra ow
z harakatlarini belgi- 
laydi. Lekin bu faoliyat metodik q ol Ian malar yoki boshqa o'qituvchi 
tajribasi asosida amalga oshiriladi. Ikkinchi daraja - dars faoliyatini, 
lining 
rejasini 
tuzishdanoq 
optimal lashtirish 
bosqichidir. 
Bunda 
ijodkorlik o‘qituvchiga m aiurn maqsadni amalga oshirishda mazmun, 
metod va shakllarni to 'g li tanlashdan iborat. Uchinchi daraja -e v ristik . 
Pedagog o'quvchilar bilan jonli muloqotning ijodiy imkoniyatlarini 
qoilaydi. O'qituvchining eng yuqori darajadagi ijodkorligi uning 
to liq mustaqil faoliyatida namoyon boladi. U avvaldan m a iu m
boigan usullarni qollashi mumkin, ammo u ularga o'zining shaxsiy 
munosabatini 
qoilaydi. 
O'qituvchi 
ijodiy 
individualligi, tarbiya» 
lanuvchining shaxsiy o'ziga xosligL ta'limning aniq darajasi, tarbiyalan- 
ganlik darajasi, sinfning rivojlanish darajasini hisobga olgan holda 
zaruriyat taqozo etgan darajada ish ohb boradi Tayyor tavsiyalarni 
am aid a qoilash darajalari ham farqlanadi:optim.allashtirish? evristik 
daraja, shaxsiy, mustaqil. Tadqiqotchilar fikrlari orasida kreativ insonlar 
boshqalarga taqlid qilmasdan. o'zlari tanlagan faoliyatlarining barcha 
bosqichlariga ijodiy vondashadilan degon fikr yetakchilik 
qiladi. 
Oiganilayotgan muammoga V.A. Slastenin, L.S. Podimova, N.M. Gnatko 
qarashlari bilan birgalikda, kreativlik mexanizmini ikki turga bolishni 
taklif qiladilar: potensial va dolzarb. Potensial kreativlik - muallifning 
fikricha, kreativlik faoliyatidir, individumni potensial joylashuvi m a iu m
tashqi sharoitlarda dolzarb kreativlikni egallashning 
asos 
tavyorgarligini

---

tashkil etadi; potensial kreativlik - ijodning subyektiv zarur sharoitidir. 
V.A. Slastenin, L.S.Podimova potensial kreativlikning dolzarb kreativ- 
likka izchil taqlid qilish mexanizmi orqali o‘tishi muammosiga o‘ziga 
xos yondashganlar. Shunday qilib, kreativlik taqlid qilish, nusxa 
ko'chirishdan ijodiy nusxa ko'chirish. taqlidiy ijod va haqiqiy ijod- 
korlikka tomon rivojlanib boradi. Tabiiyki. barcha o‘qituvchilar ham 
kreativ rivojlanishning barcha bosqichlari bilan tavsiflanmaydilar: 
ba'zilar tayyor metodik tavsiyalardan nusxa olib, faqat birinchi darajaga 
erishadilar; ikkinchilari to iiq konsepsiya va tizimlarga ega boim asdan 
turib. ba'zi metodik usullarga o‘zgartirishlar kiritadilar, uchmchilari 
ma'lum g ^ y a asosida to‘liq mazmun, metod va shakllarni ishlab 
chiqadilar; toilinchilari esa ta i im va tarbiyada o'zlarining konsepsiya 
va metodikalarini tavsiya etadilar. Yuqoridagilarga munosabat bildirib 
aytish mumkinki, dastlabki uchtasi taqlid bosqichida boiib, to‘rtinchisi 
ularga qarama-qarshi tarzda ijod bosqichida. Intellektual faollik 
darajasini belgilangan kreativlik bosqichlari bilan taqqoslash, ikkala 
yo‘nalish orasida ma'lum mutanosiblikni. innovatsion-pedagogik faoli- 
yatning bir necha bosqichda takomillashib borish darajasidagi tushun- 
chalarni aniqlashga imkon berdi. Pedagog faolligining borgan sari 
yuqoriroq darajadagi faoliyatga ko'tarilib borishni kelajakda innovatsion 
ta'lim strategiyasini tashkil qilishni belgilavdi.