0 ‘Q IT U V C H IN IN G INNO VA TSIO N FAO LIYAT IDA
IJO D IY IM K O N JY ATNI R I \ rO JL A N T IR IS H
M U A M M O L A R I
Mutaxassislik mahorat va bilimlarni o’zi rivojlantirishi qulay
ixcham tizimlarni taraqqiy ettirish nuqtayi nazaridan, refleksiv-guma-
nistik pedagogika va birlashib ijod qilish psixologiyasi asosida yarati-
ladigan intensiv-innovatsion metodlar yuqori samaraga ega boiishlari
mumkin.
Bizning fikrimizcha. refleksiv-gumanistik yondashishning asosiy
aksiologik yutuqlari asoslaridan biri. barbod etmaydigan uslublarni.
ko'paytirib taraqqiy ettirish mumkin!igini amaliy isbot qilib berish
boidi. Shunday qilib. yangi tizim varatish. yangilikni kashf qilish
uchun o'tmish merosidan biror narsani buz ish shart emas. Birgalikda
ijod qilish orqali amalivot ishtirokchilarida insonparvarlik shakllanadi.
O'qituvchi innovatsion harakatni amalga oshirishda imkoniyatning
ijodiy rivojlanuvchi muammolarni kiritadi.
Uslubdan maqsad: o'qituvchida innovatsion faoliyat muammolarini
ham mustaqil tushunib > etish va innovatsion qarorga kelishga ijodiy
imkoniyatlarini dolzarblashtirish
va
rivojlantirish.
Bunday
iisliib
quyidagi bosqichlardan
tashkil
topgan:
1. Maktab
m uam m olarini ish lab chiqish
bosqichi,
unda har bir
ishtirokchi ilgarigilarni takrorlamay
o‘z
ijodidagi muammosini hal
qilgan harakat qiladi.
2. Ushbu muammolarni hal etish bo’vicha g'oyalarni oldinga surish
bosqichlari,
138
3. Jamoatchilik bo iib birgalikda muhokama qilish.
Polilog - «aylana» tuzilishda tashkil etishning mazmuni, birinchi-
dan, faqatgina tuzilishidan «ilgarilab ketgan, surilgan» o'qituvchilar-
ning maqsadi muammolarini yechishda rivojlantiruvchi natija berish,
ta’minlash emas. balki m aium oti kamroq bo ig an o'quvchilarning
ijodiy muammolarini vechishdan iborat. Qaytarishga imkon bermaslik
vositasida har bir ishtirokchi tomonidan muqobil yechimlarni anglab
yetish maksimal samaraga erishiladida, keyingi innovatsion xatti-
harakatlarni rivojlantirish uslubi nuqtavi nazarlar haqida munozaralar
uslubi boiib, bunda turli pedagogik vangiliklar haqida m aium otlar
olishga imkon berilibgina qolmay. balki ularni tanqidiy tahlil qilish
jarayonini ham taininlaydi.
Bunday munozarada
ishtirokchilar
quyidagicha guruhga ajratiladi.
Birinchi guruh diqqatni boiajak yangilikning loyihasini ishlab
chiqishga, uni o'z tushunishlarida vechib berishga jamlaydi. Chunki
guruh munozara oxirida faqatgina bitta ishlab chiqilgan variantni
umumiy muhokamaga olib chiqishlari kerak. Birinchi guruh o'z
yangilik loyihasini bayon etib bergandan keyin muhokamaga ikkinchi
guruh qo'shiladi, ularning vazifasi taklif etilgan vangilikka nisbatan
boshqa muqobil variantlarni aniqlab olib va bunga asoslangan holda
birinchi guruh fikrlarini notobgi*i ekanini isbotlab berishdan iborat.
Taklif etilgan fikrni rad etib ikkinchi guruh o‘z yechimini ishlab
chiqishga kirishadi. Shundan so'ng ular ham o'z dasturlarini bayon
qiladilar. Uchinchi guruhning vazifasi tahlil qilib bayon etilgan
loyihalarda konstruktiv karnchilikni izlashdan iborat. Shundan keyin
guruhlar vazifalari o'zgartiriladi, bu jarayon aylanib yana takrorlanadi.
Guruhlar ishlab chiqqan har qanday ijobiy natijalar har bir bosqichda
qayd etib boriladi. Ammo amalda shunday vaziyatlar vujudga
keladiki, bir vaqtning o'zida bir nechta loyihalar taklif etiladi. Ulardan
har biri konstruktiv yechimga ega boiadi. Bu holda «Yechimlar
auksioni» oikazishga to‘g i i keladi. Uning mazmuni loyihalarni umu
miy plenumda yanada chuqurroq tahlil qilishdan iborat. Natijada
yechimning har bir loyihasi tahliliy tekshiruvdan oiad i. Bu «savdo»
mexanizmi yordamida amalga oshiriladi. «Mablag'» sifatida ularni
tatbiq etishdan keladigan natija hisoblanadi.
139
Shu tariqa yangilik kiritish natijasida yuzaga keladigan jar ay on va
hodisalar haqida yagona tasavvur shakllanadi.
Hodisalar avj olishi va amaliy qollanishi mexanizmi yangilikni
ishiab chiqishda ko’zga ko'rinmagan salbiy kamchilikiarni yuzaga
chiqaradi. ushbu tartib taklif etilgan vangiliklarni, ularni amalda
qoilash darajasini klassifikatsiya qilib beradi. Natijada eng ko;p salbiy
natijalarga ega bolganlari ro'yxatdan o'chiriladi.
Amaliyotning ishchi dasturi quyidagilar:
1. O bqituvchining ijodiy fikrlashi. pedagogik masalalarni yechish
psixologik-pedagogik analiz.
2. 0 ‘qituvchining innovatsion faoliyati: amalga oshirishning texno-
logiyasi va tuzilishi.
3. Yangilikni qabul qilishda psixologik to'siqlar.
4. Innovatsion munosabatlar rivojlanish uslublari: ijodiy masalalarni
ochib berish va kashfiyot uslublari: «Aqliy hujum», hayratlanarli savol-
lar, innovatsion o‘yinlar va boshqalar.
5. O'qituvchi mutaxassislik faoliyatida refleksiya (refleksiv qobili
yatlar trenningi).
Yuqorida aytilganidek. o'qituvchining kreativligi va innovatsion
munosabati rivojlanayotgan mu hit ta'siri ostida shakllanishi kerak.
Tekshirishlarga asoslanib, ijodni qandaydir tahliliy vaziyatdan yoki
mavjud bilim chegarasidan chiqish deb belgilab, shunday tasdiqlash
mumkin: kreativ muammoni shaxsiy fikrlarga t o la dolzarb qo'yishda
ifoda etilgan chuqur xususivatdir. Shuning uchun biz mikromuhit orqali
to'giidan-to'g'ri bolm agan shakllantiruvchi ta’sir koisatishga intildik.
O'qituvchi dolzarblasha oladigan muhit yuqori darajali noaniq va
potensial ko*p variantlikka ega boiishi kerak (boy imkoniyatlar).
Noaniqlik tayyor yownalishlarni qabul qilmay, o4z izlanishlarini
rag'batlantiradi; ko*p variantlilik ularga topishga imkon beradi. Bundan
tashqari, muhim kreativ munosabat va uning natijalari namunalari
tarkib topgan boiishi kerak. Biz tekshirishlarimizda o'qituvchi fao-
liyatidagi mikromuhit bir qator ko'rsatkichlari uyglmligini taklif
etdik, munosabat past darajadagi reglamentligi, kreativ munosabatning
namunalari ko'isatilishi va intbrmatsion boyligi - pedagogning inno
vatsion munosabatiga belgilovchi ta'sir ko‘rsatadi.
140
A) Talabalar kreativlik darajasi uch ko'rsatkich bilan hisobga oli-
nadi; mahsuldorlik, ijodiy yo'nalganlik sabablari. refleksivlik, kreativlik
diagnostikasi. Ishlab chiqilgan yangiliklar kreativ qimmatligi ularni
quyidagi turlardan biriga taalluqllgi bilan belgilanadi:
1. Maktabning yanada rivojlanishiga turtki boiuvchi ko'pgina
yechimlarni, ko'zda tutilgan muammolarni qo'vish.
2. O'ziga xos, ilgarilarga o'xshamagan, kutilmagan yechimlar.
3. Yechish m a’lum bolgan konsepsiyalarni yoki pedagogik yonda-
shishlarni davom ettirishni ko'zda tutadi.
Ishni tashkil etuvchilar talabalarning fikrlari, ularning qiziqishlari,
ishni davom ettirish istagi, faolligining hisobga olish yordamida
baholanadi.
Refleksion tashkil topuvchilar ko'zda tutilgan yechimni anglab
yetish va o'zini o'qituvchi-innovator deb his etish darajasi bilan
baholanadi.
B) Muhitning tafsiloti quyidagi ko'rsatkichlar bilan aniqlanadi:
informatsion xabardorligi, kreativ munosabatlar namunalari mavjudligi,
innovatsion munosabatlarning tartibliligi darajasi. Informatsion xabar
dorligi darajasi taklif etilgan yechimni turlicha у o'liar bilan o'zgartirish,
ularni turli y o ila r bilan tiklash darajasi y o ii bilan o'rganiladi. Yuzaga
keltiruvchi tajribalar, innovatsion amaliyot davrida munosabatlar tartib-
qoidalariga solinmagan sharoitlar yaratilishi, informatsion m aium otlar
ko'pligL kreativ namunalar ko'rsatib berilganligidan iborat bo'ladi.
Tajriba vakunlangandan so'ng sinov va tajriba guruhlari vakuniy
test o'tkazish bilan taqqoslanib ko'riladi. Tajribaning boshlanishi,
o'rtasi va oxirida biz talabalar innovatsion munosabatlari va kreativlik
darajasini, o'rtacha ko'rsatkichlar ifodalarini quyidagi jadval orqali
baholadik.
Kreativlik. B o s h la n g ic h
darajadagi talabalarda
kreativlik yuzaga kelishi,
dinamikasi turlari (% da)
1
7
3
Ugarigi
tenglikni
tiklash
Yangi mustahkam-
likka ega b o i i s h
Dinamikanmg
v o ‘qligi
vuqori
33
59
8
cfrta
49
20
3
past
27
15
48
141
Tajribalar natijalari tekshirilavotgan uchta ko'rsatkichlar uch turi
bo'yicha katta farqlar borligini ko'rsatdi. Birinchi bosqichda shaxsni
sabablar ko'rsatkichi o'sdi. ikkinchi bosqichda shaxsiy sabablilik va
mahsuldorlik, uchinchi bosqichda mahsuldorlik, refleksiv ko'rsatkichlar
yuqori boldi. Shu bilan birga innovatsion faoliyatning shaxsiy sabablilik
ko'rsatkichining o'sib borishi shaxsiylik darajasining yanada chuqurroq
o'zgarishlari haqida gapiradi, xususan: izlash jarayoniga emotsional
ishtiroki. maktab muammolarini qo’yish va tushunish o'sadi, amaliy
ishlarda mashg'ulotlarni davom ettirish istagi yuzaga keladi, erishilgan
sabablilik darajasini qollab-quvvatlash mahsuldorlik faoliyati darajasi
ham o'sadL deb xulosa qilish mumkin. Innovatsion faoliyatning rivoj
lanish jarayoni aynan shaxsiy sabablilik darajasidan boshlanadi. M ah
suldorlik darajasida biz ancha murakkabroq tashkil etuvchilarga duch
kelamiz: shaxs ijodiy imkonivatlari va refleksli birligiga, innovatsion
munosabatga y o i ko'rsatish, doimiy muammolar qo'yish va ularni turli-
cha yechishni nazarda tutadi. Hamma sodir boiayotgan hodisalarga
o'ziga xos munosabat ishlab chiqiladi: mazmunini izlash, yashirin
tomonlarini ko'ra bilishga intilish.
Tajribalar m alumotlari yuqori boshlang'ich kreativ munosabat
darajali talabalar ko'pchiligi yangi barqaror yuqori darajaga erishgan-
liklari ular yuqori mahsuldorlik bilan ajralib turishlarini ko'rsatdi:
o4rtacha kreativ darajali ko'pgina hollarda bir qancha harakatchanlik
kow
rsatdilar. Lekin «mavzuni o'zgartirish, variatsiya qilish» turi bo’yicha
yechishga intilsalar ham. Past kreativlik talabalar kamdan-kam yangi
darajaga erisha oladilar, ular harakatchanlik qilmaydilar, ko'pincha
ilgarigi birlamchi yechimga qaytadilar. Shuni ta'kidlash kerakki, bunday
holat kreativlikning oshishiga rivojlantiruvchi muhitning mos ravishda
ta'siri sababli, bir yo'nalishli bolmaydi. Innovatsion faoliyatning
o'zgarishi umumiy tendensiyasi quyidagi xususiyatlarga ega: hamma
ko'rsatkichlari ancha o'sishi ketidan ularning biroz pasayishi kuzatiladi,
bu m a lu m darajadagi emotsional pasayish va diskomfort o‘zini noqulay
sezish bilan bogiiq boladi, rivojlanish muhiti innovatsion munosabat
vazifasi va uslublaridan iborat bolishi, talabalar nom alum yechimlarni
izlash uslublari va metodologiyasini egallagan bolishlari kerak.
Innovatsion faoliyatga yondashish o’qituvchilardan ilmiy tekshirish
metodikasini o'zlashtirib olishni talab etadi. Talabalarning tajriba
142
maydonida
tekshirish
ishlarini «harakatdagi tekshirish»,
odatdagi
qa-
rashlar,
yondashishlarga
qarama-qarshi
deb
nomlash mumkin. Asosiy
e’tibor
innovatsion faoliyat texnologiyasidan
ko4ra ko‘proq bilimga
qaratiladi.
Tajriba
maydonchasidagi
ishlardan
asosiy
maqsad talaba-
larni
innovatsion
jarayonga jalb
etish. bunda ularni
o'qituvchi bilan
bir-
galikda o‘z mualliflik
dasturini sinab k o ia d i,
yangilik kiritish uslub-
larini
aniqlaydi,
tatbiq
etish samarasini baholaydi. Talabalar tekshirish
guruhlarini
tuzish o'ziga xos
talablarni
o'qitish obvekti
sifatidagi
modeli
muqobil
gumanistik modelni ko'zda tutadi. Bunday shaklda
ish olib
borishning
qim matli
tomoni boTajak o'qituvchilarga tajribada
faol va bevosita
ishtirokchilar
sifatida
qaraladi.
U lar
tanqidiy mulohaza
yuritishga,
taniay bilishga, muqobil
texnologiyani
amalga
oshirishga,
natijalarni ko'ra
bilishga
o‘rgatiladi. Shu
bilan birga
butun pedagogik
jamoa
birga ijodiy
hamkorlik
qilish
sharoitida faoliyat ko'rsatadiiar.
Ilm iy tekshirish
uslubi
va
guruhli
ish
yuritishni bir-biriga
b o g l a b
ish
olib borish guruhli
tekshirishlarni
tashkil qiladi, ana
shu
tajriba
maydo
nida talabalarni
uyushtirish texnologiyasi asosini tashkil etadi. Guruhli
ish olib borish bilan birga o*quv
ustasi
bilan individual
ish
olib
boriladk
G uruhli ish
olib
borishning o'ziga xosligi s h u n d a k i
mashg‘ulotlar
sem inar-m unozara shaklida olib
boriladi.
Har bir talaba ilmiy tekshirish
ishtirokchisi
boMib, m uam m o bilan shug'ullanadi. Shunday variantlar
ham sinab ко I l i a d i: 2 -3 talaba bir
muammoni
turli yoshdagi
guruhlar
ham da
turli
nuqtayi nazardan ishiab chiqadilar. Talabalar bir oyda bir
m a rta
uchrashib
o'z
tekshirishlari
davomidagi natijalaridan xabardor
qilib,
m unozara va jonli fikr
almashish
ko'rinishida
keyingi
m u am m oni
muhokama qiladilar,
tajriba olib borish davom ida
boTajak
o'qituvchilar
rahbar
(pedagog) bilan ham korlik
qiladilar.
B izning
ishimizning
masalalaridan
biri
talabalarning shaxsiy
talablariga
varasha innovatsion
tajriba berish
edi.
Butun tajriba ishlari
uch bosqichdan
iborat b o id i:
birinchisi -
sabablarini
aniqlash (tashxis - diagnostika) - «erta rivoj
lanish
maktabi» konsepsiyasini
tatbiq
etishda
pedagog va bolalar
qiv inchili к lari n i aniqlashga qaratiladi.
Ikkinchi bosqich ta’lim
beruvchi
ilmiy-tekshirish ishlari mahorati
va
ko‘nikmalarini
ishiab
chiqishga
bagvishlandi. Bir qancha
birinchi
mashg‘ulotlar
bolalar erta rivojlanishi
muammosi
bo'vicha
ilmiy
adabi-
yotlarni o'rganish,
m aktabgacha tarbiya va boshlangTch m aktabda
143
bolalarni rivojlantirish, turli konsepsivalarini analiz qilish, qo'llanishi
mumkinligi va tizim tashkil etuvchi bogiiqliklarni aniqlash, o'z va
muallif nuqtavi nazariga annotatsiva va interpretatsiya tuzish ishlari
olib borildi.
Ta'lim berish turidagi keyingi mashg'ulotlar maktabda innovatsion
ishlar o'tkazish uslublarini egallashga qaratildi; kuzatish xaritalarini
tuzish, muallif konsepsivalarini aniqlash, tatbiq etishning borishi va
natijalarini, qiyinchiliklarini ko'ra bilish. Yakuniy maqsad yagona
mualliflik konsepsiyasini ko’rishdan iborat bo'lib. unga kichik guruh-
larda muhokamalar (yordam) sabab bo'ldi. Talabalar ilmiy-tekshirish
ishlarini rag'batlantirish uchun o'qituvchi-novatorlar o'z yangiliklarini
kiritish tajribalari bilan o'rtoqlashdilar. Yakunlovchi bosqich mualliflik
konsepsiyasini yozma ifoda etishdan iborat bo'ldi. Seminarda ishni
tashkil etish, yangiliklarni tatbiq etish bosqichlarini tashkil etish kabi
muammolar ko'rib chiqildi.
Dostları ilə paylaş: |