Inqirozli xolatlarda psixologik yordam ko`rsatish reja: Kirish Asosiy qism

1. Inqirozli, tahlikali va tezkor vaziyatlarda shaxsga psixologik yordam ko’rsatish uslubi
Inqirozga yuz tutgan hayotiy vaziyat hech qachon kamdan-kam uchraydi. Odamlar yoshi bilan bog'liq krizislarni boshdan kechirishadi, ular sevimli inson bilan, shuningdek, hayotning turli xil tomonlaridan munosabatlarga ega. Inqirozli vaziyatlar psixologiyasi inqirozi, odatdagi odob-axloq me'yorlari doirasida, hatto insonga mos keladigan va unga mos keladigan alohida davlat sifatida belgilanadi. Inqiroz tushunchasi psixoterapiyada qo'llaniladi, bu erda qo'rquv, stress, ishonchsizlik hissi va boshqa turdagi inqiroz holatlarida namoyon bo'lgan maxsus psixologik davlat degan ma'noni anglatadi.
Inqiroz holatlarida psixologik yordam
Har qanday shaharda siz bunday xizmatlarni taklif qilishga va hayotga qaytishga yordam beradigan klinikani topishingiz mumkin. Ruhshunosning darhol uni sizga topshirishi muhimdir. Sizga zamonaviy davolash usullari taklif etiladi:

• 
  tana terapiyasi (badanga ta'sir qilish orqali muammolarni hal qilish usullari);
  
• 
  psixodrama va gestalt terapiyasi (hayot tajribasi, yangi tajriba tajribasi);
  
• 
  symboldrama va hissiy shaklda davolash (faol tasavvurga asoslangan holda);
  
• 
  san'at terapiyasi (ijod yo'li bilan muammolarni echish);
  
• 
  repressiya va holotropik nafas olish (kontsentratsiyaga kirish uchun samarali nafas olish mashqlari).
  

Mutaxassisga ishonishingiz muhim. Inqiroz holatini aniqlagandan so'ng, psixolog ushbu holatni bartaraf etish uchun harakat qilish kerak bo'lgan yo'nalishni aniqlay oladi va sizning xatti-harakatlaringizni inqiroz holatida qanday qilib o'zgartirishga oid tavsiyalar beradi.
“Oddatiy hayot tarzi buziladi, inson yangi shart sharoitga moslashishi shart bo‘ladi”. Bunday holatga tushgan odam maxsus holatda bo‘ladi, u psixolog yordamiga va qo‘llab quvatlashiga muhtoj bo‘ladi. Odamda sodir bo‘lgan aks tasirini odatiy holatga,odatiy aks tarzida qabul qilish kerak. Ekstremal holatga tushgan kishini maxsus psixolik holatida deb atash mumkin.
Bu holatni tibiiyot va psixologiyada stressning yuqori aks tasiri deb atasa bo‘ladi. Kishi ongsizlik holatiga tushishi mumkin xavotir, jahil, qo‘rquv yuqori harakatlanganlik kuzatiladi. Ammo uzoq vaqt davom etmaydi. Belgilar tezda o‘tadi (bir necha soatdan bir nech sutkagacha). Stress bilan uning simtomlari orasida yaqin vaqtiy aloqa bor (bir necha minut). Bunday hodisani boshdan kechirgan odam mutaxassisning yani psixolikning yoki vrach, yordamiga muhtojdir ko‘pgina aks tasirlar, insonda paydo bo‘ladigan noodatiy holatga odatiy aks javobidir.
Ekstremal vaziyatlarda asosiy muammo shuki jabrlanuvchiga mutaxassis emas unning o‘sha paytda yonida bo‘lgan oddiy odam qayta yordam ko‘rsata olishida tezkor (psixologgacha) yordam qo‘llanmasi ikki blokka bo‘lingan bo‘ladi.
Birinchi bo‘limda qanday qilib jabrlanuvchiga yordam berish va qanday qilib o‘zo‘ziga yordam berish haqida bo‘ladi.
Ikkinchidan stressga aks tasirida tezkor psixologik yordam. Psixologik yordamda quyidagi qoidalarga e’tabor berish lozim.
Quyidagi holatlarda yordam berish usullari:qo‘rquv, xavotir, yig‘i, vasvasa, apatiya, aybdorlik hissi, qahr, jahl boshqarilmaydigan titroq, harakat holati.
O‘zingizning xavfsizligingiz haqida o‘ylash lozim chuki qayg‘urayotgan odam o‘z harakatini nazorat qilolmaydi, shuning uchun ehtiyot bo‘lish kerak jismoniy jihatdan tayyor bo‘lmasangiz yoradam berishga urinmaganinggiz ma’qul (shunday voqealar sodir bo‘lganki, o‘z joniga qasd qilmoqchi bo‘lgan shaxslar o‘zi bilan yordam bermoqchi bo‘lgan kishini ham birga olib tushgan).
Tibbiy yordam ko‘rsatishni mo‘ljallang. Jabrlanuvchida jismoniy jarohatlar singan, joylari yurak holati bilan qiziqish kerak. Zarur bo‘lsa vrach tez yordam chaqirish zarur, qandaydir sabab orqali medesina yordami darhol ko‘rsatilmay qolishi mumkin. Bunday vaziyatda sizning harakatingiz quyidagiday bo‘lishi kerak. Jabrlanuvchiga yordam kelishi haqida xabar bering. Unga bunday holatda qanday qilsa unga o‘ngay bo‘lishini maslahat bering: qanday qilib kuchni tejash mumkin, chuqur nafas olmaslik, nafasni sekin burundan olishi kerak bu organizimda kislarodni tejash imkoniyatini beradi,hattoki atrofdagi kislorodni tejashga ham, jabrlanuvchiga o‘zini-o‘zi qutqarish uchun harakat qilishini taqiqlang.
Ekstremal faktorlar sababli psixologik jarohat olgan kishining yonida bo‘lgan paytingizda (terrorchilik hujumi paytida, halokatda, yaqin kishisini yo‘qotganda, mudhish xabar olganda, jismoniy yoki jinsiy zo‘rlikda, va hakozo) jabrlanuvchining holati sizni hayron qoldirmasligi, qo‘rqitmasligi yoki boshqa tasir ko‘rsatmasligi kerak uning holati, harakatlari, hayojoni, noodatiy holga odatiy aks javob.
Yordam beraolmasligingizni sezsangiz, sizga noxush bo‘lsa yaxshisi u bilan muloqotda bo‘lmang, nima uchun deganda inson chin dildan qilinmagan harakatni to‘xtash holatidan, yuz qo‘l harakatidan imo-ishoradan, talaffuzdan, va yordamlashish harakatidan yani jismoniy harakat sezadi va sizning chin ko‘ngildan lekin ishonchsizlik bilan qilgan harakat muvoffaqiyatsiz bilan tugashi mumkin yaxshisi yordam beradigan boshqa kishini topish kerak.
Qo‘rquvdagi yordam
Jabrlanuvchini yolg‘iz qoldirmang chunki qo‘rquv yolg‘izlikda yomon kechadi. O‘sha kishi qo‘rqadigan narsa haqida gapiring, shunday fikr borki inson qo‘rqadigan narsa haqida gapirilsa oldingi qo‘rqinch kuchayadi, keyinchalik esa so‘nadi. Agar jabrlanuvchi qo‘rqadigan narsasi haqida gapirsa shu omilda suhbat qiling. Jabrlanuvchiga hech qachon bu haqida o‘ylama bu bo‘lmagan gap “bu ahmoqlik degan gaplarni aytmang. Jabrlanuvchi bir nechta nafas olish mashqlarini taklif qiling.
1. Qo‘llarni qoringa qo‘ying: sekin nafas oling burun ko‘krakni, keyin qorin havo bilan to‘ldiriladi. 1-2 sekund nafas ushlab turiladi va nafas chiqariladi. Bu mashq 3-4 marta takrorlanadi.
2. Chuqur nafas oling .1-2 soniya nafas ushlab turiladi. Nafas chiqara boshlang yarimiga kelganda 1-2 soniya to‘xtang va nafas chiqarishni davom ettiring. Kuchli nafas chiqarishga harakat qiling. Agar jabrlanuvchiga qiyinchilik tug‘dirsa birga nafas oling bu unga tinchlanishga yordam beradi va sizni yonida ekanligingizni his qiladi.
Jabrlanuvchi bola bo‘lsa,uning qo‘rqayotgan narsasi haqida gaplashing va keyin u bilan o‘ynag, va rasmlar chizing fuguralar yasang va hakozo. Jabirlanuvchini biron ish bilan taminlash harakat qiling.
Xavotirda beriladigan yordam.
Jabirlanuvchi bilan suhbatlashib nima xavotirga solayotganini bilishi kerak.
Shunday qilganda odam o‘zini aynan nima xavotirga solayotganini bilib oladi.
Odam hodisa haqida aniq ma’lumotga ega bo‘lmasa xavotirga tushadi. Jabrlanuvchini aqliy mehnat bilan yozish, o‘qish va boshqalar bilan shug‘ullantiring. “Jismoniy mehnat uy ishlari yaxshi tinchlantiruvchi vosita. Agar sharoit bo‘lsa yugurish va mashq bajarish foydali.” Yig‘ida beriladigan yordam.
Yig‘i bu ichki zuriqishdan chiqadigan yaxshi vosita. Yig‘layotgan paytda xalaqit bermaslik yaxshi lekin yig‘layotgan odamning yonida turib uni tinchlantirmagan ham yaxshi emas. Yordam nimadan iborat bo‘lishi kerak? O‘zingizning munosabatizni so‘zlar bilan emas balki harakatingiz bilan bildirishingiz mumkin. Uning yoniga o‘tirib, og‘ushingizga olishingiz, boshini silashingiz, yelkasini silashingiz, bu bilan o‘zingizning yonida hamdard ekanligingizni bildirishingiz mumkin. Uning qo‘lidan ushlashingiz mumkin ba’zida bosilgan qo‘l yuzta so‘zdan yaxshiroq. Talvasaga tushish.
Talvasa - bu darxol tuxtatishni talab qiladigan holat. Nima uchun deganda bu holatda kuchli jismoniy va psixologik kuch sarf qiladi. Jabrlanuvchiga quyidagicha
yordam berish mumkin.
Tamoshabinlarni quvib tinch holat qiling jabirlanuvchi bilan yolg‘iz qoling, agar bu xavfli bo‘lmasa. Qo‘qqisdan hayratlantiruvchi harakat qilishingiz kerak (masalan kutilmaganda shapaloq tushirishingiz mumkin, lekin qo‘lni qo‘yib yubormang va u bilan suhbatlashing bahslashmang.Xurij o‘tganda keyin ishonch bilan “ suvni ich”, degan so‘zlarn ayting. Talvasadan keyin ko‘p kuch yo‘qotiladi. Kamiga dam olishga sharoit yarating.
Parishon xotirlikda yordam (apatiya).
Apatiya (parishonxotirlik)holatida kuchdan qolish bilan birgalikda, bo‘shliqqa tushib qolish holatida kishini qo‘llab-quvvatlanmasa u depressiya holatiga tushadi. Bu holatda quyidagilarni yordamlarni ko‘rsatish talab qilinadi. Jabrlanuvchi bilan gaplashish, unga bir necha oddiy savollarni bering isming nima, o‘zingni qanday sezyapsan, ovqatlanasanmi? Jabrlanuvchining dam olish joyiga olib boring. Uning o‘ng‘ay holatda joylashishiga ahamiyat bering. (oyoq kiyimi albatta yechilgan bo‘lshi kerak). Qo‘lidan ushlab, qo‘linggizni peshonasiga qo‘ying.
Unga uxlashga, dam olishga sharoit yarating.
Dam olishga sharoit bo‘lmasa (ko‘chada, jamoat transportda, kasalxonada kvartirada) jabrlanuvchi bilan ko‘proq suhbat quring, uni birgalikdagi ishlarga jalb qiling (sayohat qilsh, kofe, choy ichishga borish, atrofdagilarga birgalikda yordam qilish).
Gunohkorlikda yoki aybdorlik hissida beriladigan yordam.
Agar yoninggizda aybdorlik hissi bilan qiynalayotgan odam bo‘lsa unga mutaxasisga murojat qilishiga undang. Bunday holatga unga mutahasis psixolog, vrach, psixoterapeytning yordami kerak. Suhbat qiling, uni yotqizishga harakat qiling. Uni eshitayotganinggizni va tushunayotganinggizni (bosh qimirlatish “ha”, “to‘g‘ri” kabilar bilan tasdiqlang). Uning harakatini baholamang sizga u aybdor tuyilsa ham uni qanday bo‘lsa shundayligicha qabul qiling, unga sen aybdor emassan, bu holat hammada ham bo‘ladi degan gaplar aytmang. O‘zinggizni tajribanggiz haqida gapirmang, savollar bermang, faqat eshiting.
Jismoniy harakatni boshqara olmaslikda yordam.
Jismoniy harakatni boshqara olmaslik Seresga qarshi o‘tkir aks holatda harakatni boshqara olmaslik paytida yuzaga keladi. Atrofdagilar uchun va o‘zi uchun xavfli bo‘lishi mumkin. Bu holatda jabrlanuvchini jismoniy jihatdan to‘xtatishga harakat qiling.Yordam berishga harakat qilishdan oldin o‘zinggizning imkoniyatlaringgizni chegaralab ko‘ring.Psixologik yordam agar jabrlanuvchi o‘z holatiga javob bera olsagina ko‘rsatiladi. Jabrlanuvchiga uning diqqatini jalb qiluvchi harakat yoki biron harakatga undovchi gap ayting. Intelektual (fikrlashga undovchi) faoliyat jismoniy faollikni chegaralaydi. “Sayr qilishni taklif qiling bir nechta jismoniy mashqlar bajartiring. Biron jismoniy ishni (biron narsa olib kelish yoki biron jismning o‘rnini almashtirish) uning jismoniy charchashini taminlash kerak.” Nafas olish mashqlarini bajarish tavsiya etiladi.
Tikka turgan holda sekin nafas oldiring, nafas bilan oldin ko‘krak qafasini keyin qorin bo‘shlig‘ini to‘ldiring, nafas chiqarganda teskarisini oldin o‘pkaning past qismdan keyin yuqori qismidan chiqariladi. 1-2 soniya to‘xtab-to‘xtab qiling mashqni bir marta takrorlang. Sekin-sekin nafas olish kerak aks holda kislarodning ko‘p borishidan bosh aylanishi mumkin. Sekin chuqur nafas olishni davom etiring har nafas chiqarishda bo‘shating qulayingizni kiftingizni yelkangizni bo‘shashtiring xuddi ichingizdagi og‘irligingizni chiqarayotganday his qilng 3-4 nafas chiqarib nafas oling. Asabiy titroqda beriladigan yordam
Titroqni kuchaytirish kerak o‘sha kishining kiftidan ushlab 10-15soniya maboynida qattiq silkiting. Buni suhbatlashayotib qiling aks holda u buni hujumday qabul qilishi mumkin.
Holat tugagandan keyin unga dam olishiga imkoniyat berish kerak.
1- Uni qo‘riqlab bag‘riga bosish
2- Issiq narsa bilan o‘rash
3- Tinchlantirish o‘zingni qo‘lga ol deyish.
Jahl, tajavvuzdan qanday yordam qilish
Ba’zida baxtsizlikka uchraganlarda bu holat namoyon bo‘ladi. Bu tabiiy tezlikda jahl paydo bo‘lganda uni boshqalarga va o‘zizga zarar qilmagan holda chiqarishga urning. Atrofdagi odamlardan xoli bo‘lish kerak. Jarohatlanuvchiga imkoniyat bering (biron narsani mushtlashi yoki gapirib olish). Ovozinggiz bilan qattiq baqiring. “jahlim chiqyapti”, yangilik sezguncha takrorlang. Boshqa odamga dardinggizni ayting.
O‘zinggizga jismoniy kuchlanish bering. Kuch sarfayotganinggizni his qiling. Yuqoriy jismoniy kuch sarflaydigan ish buyuring.
Unga hattoki u to‘g‘ri bo‘lmasa ham bu masalada unga xayrixoxlik bildiring uni ayblamang.Shunday qilmasaning tajavvuz ko‘payishi mumkin sen qanaqa odamsan kabi so‘zlarni aytishi kerak emas. Sen juda g‘azablanayapsan , kel birgalikda hamma narsani hal qilamiz deng.
Kulgili hatti - harakatlar bilan vaziyatni yumshatishga harakat qiling agar o‘rinli bo‘lsa, tajavvuz jazolanish gumoniy bo‘lsa to‘xtatish mumkin.
Agar tajavuzda biron foyda ko‘rilmasa jazo qo‘lanishi gumoni kuchli va jazo aniq bo‘lsa yakunida aytish mumkinki bu holatlarga tushganlarga to‘g‘ri va o‘z vaqtida ko‘rsatilgan yordam kelajakda jabir ko‘rganlarni yolg‘izlanib qolishi ehtimolidan asraydi.