İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

P 
V 
C 
H 
v 
T 
V
1 
. 
t
1 
t 
T 
p 
X 
P
1 
Şək.4.1.Orqanizmin fundamental ekoloji taxçasının modeli 

43 
 
1.Növün istənilən və ya əksər ekoloji amillərə təlabatı (tolerantlıq hüdudu) nə 
qədər geniş olarsa.onun tuta  biləcəyi fəza (məkan) və deməli,  yayılması  bir o 
qədər geniş olar. 
 2.Orqanizmin  müxtəlif    amillərə  təlabatının    ahəngi  (uyğunluğu,birləşməsi) 
ixtiyari  (sərbəst,əsassız)  deyil:bütün orqanizmlər  öz  aralarında  qarşılıqlı  əla-
qəli  və  asılı  -“ilişmiş,birləşmiş”amillərin  müəyyən  rejiminə    uyğunlaşmışdır. 
(Real  həyatda  amillərin  “ilişkənliyi”  yaxşı  məlumdur.Məsələn,yüksək  nəmliyə 
malik  havada  yüksək  temperatur    orqanizmə  pis  təsir  edir.Klassik  ekologiyada 
amillərin belə bağlılığı yaxşı tədqiq olunmuşdur.Məsələn,adi qara tarakan nəmliklə 
doymuş havada temperatur +38
0
C olduqda ölür,quru havada isə +48
0
C temperatura 
dözür.)   
3.Əgər  növün  fərdlərinin“məskunlaşma  yerində”ekoloji  amillərdən  heç 
olmazsa  biri  tolerantlıq  həddindən  kənara  çıxarsa  bu  ekoloji  taxçanın 
“dağılması” ,yəni həmin məskunlaşma yerində növün qalmasının məhdudlaş-
ması və ya mümkünsüzlüyü deməkdir. 
(Bu  müddüa  müasir  dövr  üçün  kifayət  qədər  tipik  olub,  ətraf  mühitin  antropogen 
dəyişmələri ,xüsusilə də fiziki və kimyəvi amillər rejiminin dəyişməsi ilə bağlıdır.)  
   Ekoloji  taxça  anlayışı  ilə  bağlı  başqa  vacib  qanunauyğunluqlar  da  sadalamaq 
olar. Məsələn,hər bir növün  yalnız və yalnız onun özünə xas olan ekoloji taxçası 
var,yəni,Yerdə  canlı  orqanizmlərin  neçə  növü  mövcuddursa,o  sayda  da  ekoloji 
taxça var.İki müxtəlif növ eyni bir ekoloji taxçanı tuta bilməz (rəqibi kənarlaşdır-
manın  Q.F.Hauze  teoremi  və  ya  qaydası).    Növün  konkret  qidaya,  məkana, 
temperatura və s.amillərə uyğunlaşması onun ekoloji taxçasının məhdudlaşmasına 
(daralmasına),əks  proseslər  isə  genişlənməsinə  səbəb  olur.  Növün  ekoloji 
taxçasının  genişlənməsinə  və  ya  daralmasına  rəqiblərinin  də  böyük  təsiri  var. 
Ekoloji  yaxın  növlərin  “rəqibi  kənarlaşdırma”  qaydasını  Q.F.Hauze  belə  ifadə 
etmişdir:”iki  növ  bir  ekoloji  taxçada  yola  getmir  və  onların  mehriban  ünsiyyəti 
(xoş  rəftarı)  mümkün  deyil.”  Rəqabətdən  çıxış  yolu  isə  mühitə  olan  təlabatların 
ayrılması,həyat  tərzinin  dəyişməsi,bir  sözlə,ekoloji  taxçaların  fərqlənməsidir.Belə 
olduqda  bu  növlər  eyni  biosenozda  birgə  mövcudluq  imkanı  əldə  edirlər.Eyni  bir 
ərazidə  yaşayan,yaxın  qohumluq  əlaqəsi  olan  növlərin  ekoloji  taxçalarında 
belə,incə  fərqlər  mövcuddur.Məsəən,afrika  zebuları  əsasən  otların  üst  hissəsini 
qoparır,antiloplar isə zebunun onlara “saxladığı” otların aşağı hissəsi ilə qidalanır. 
Q.F.Hauzenin  bu  qanunu    guya  təbiətdə  mövcud  olan  (bu  günümüzə  qədər  də 
saxlanmaqda  olan)  və  Ç.Darvinin  də  təkamülün  əsas  hərəhətverici  qüvvəsi  hesab 
etdiyi  növlərarası  və  növdaxili  rəqabətlə  bağlıdır.  Rəqabət  ideyasının  mahiyyəti 
ondan  ibarətdir  ki,müxtəlif  növlər  biri-biri  ilə  qida,işıq  və  s.  həyati  vacib  ekoloji 
amillər uğurunda rəqabət aparır və sonda rəqiblərdən biri “qalib gəlir” və digərini 
sıxışdırır. 

44 
 
    Növlərin ekoloji taxçası zaman və məkan daxilində dəyişkəndir.Növlərarası rə-
qabətin  zəifləməsi  növün  ekoloji  taxçasının  genişlənməsinə  səbəb  olur.Əgər,növ-
lərarası  rəqabət  növün  ekoloji  taxçasını  daraldaraq  onun  bütün  potensialının  üzə 
çıxmasına  maneə olursa,növdaxili  rəqabət  əksinə,ekoloji taxçanın genişlənməsinə 
səbəb olur.Belə ki,növdaxili rəqabət fərdlərin sayının artmasına,yeni yaşayış sahə-
lərinin və əlavə yemlərin istifadəsinə,yeni biosenotik  əlaqələrin yaranmasına gəti-
rib çıxarır. Q.F.Hauze qanunu onun iki növdən olan infuzoriyalarla (ancaq mikros-
kopla  görünə  bilən  birhüceyrəli  orqanizmlər)  apardığı  təcrübələrə(təcrübə  zamanı 
guya  növlərdən  biri  digərini  sıxışdırır)  əsaslanır.Rəqabətin  mövcudluğuna  dair 
digər  misal  kimi  mədəni  bitkilərin  alaqotları  tərəfindən  sıxışdırılmasını  qeyd 
edirlər.  
     Lakin,faktiki olaraq  burada heç bir rəqabət yoxdur.Eyni şəraitdə iki infuzoriya 
növündən  biri  mühitin  bəzi  xassələrinə  daha  geniş,digəri  isə  daha  dar  tolerantlıq 
həddinə  malik  olmuşdur.Deməli,onların  ekoloji  taxçaları  müxtəlif  olmuşdur.Kənd 
təsərrüfatı  obyektlərində  də  anoloji  vəziyyətdir.”Alaq”adlandırılan  bitkilər 
“mədəni”  adlandırılan  bitkilərlə  rəqabət  aparmır.Sadəcə  olaraq,  mədəni  bitkilərə 
nisbətən ekoloji amillərin rejimləri alaq bitkiləri  üçün daha  əlverişlidir və onların 
ekoloji  taxçasına  daha  uyğundur.Bundan  başqa,burada  enerji  və  informasiyanın 
maksimallaşdırılması qanunu təsir göstərir: 
    Enerji və informasiyanin daxil olmasına, hasil edilməsinə və səmərəli istifa-
də  olunmasına  daha  yüksək  dərəcədə  imkan  yaradan  sistemlər(orqanizm  də 
sistemdir) daha böyük özünüsaxlama şansina malikdir.  
    Bu qanun 1978-ci ildə Q.Odum və E.Odum tərəfindən formalaşdırılmış və 1992-
ci  ildə  N.F.Reymers  tərəfindən  təshih(korrektirovka)  edilmişdir.Novlər  arasında 
mübarizə,qarşılıqlı  yardım  və  rəqabət  haqqındakı  təsəvvürlər  hələ  1959-cu  ildə 
P.N.Talman  tərəfindən  “Növyaranmanın,bitki    və  heyvanların  növdaxili  və 
növlərarası  qarşılıqlı  münasibətlərinin  hərəkətverici  qüvvələri”  adl  əsərində 
əsaslandırılmış şəkildə tənqid olunmuşdu. 
    Beləliklə,bitkiçilik,heyvandarlıq  və  s.  (meşəçilik,kənd  təsərrüfatı)  sahələrdə 
çalışan  peşəkarlar    qarşıya  qoyulan  məqsədə  çatmaq  yolunda  rastlaşdıqları 
uğursuzluqları    növlərarası  rəqabətlə  izah  etmək  əvəzinə,uğursuzluqların  həqiqi 
səbəblərini tapmağı bacarmalı və növlərarası qarşılıqlı münasibətlərin mexanizmini 
izah etməlidir. 
    Çox vaxt belə hesab edirlər ki,ekoloji taxça növün təbiətdə tuta və ya azad edə 
biləcəyi hər-hansı boş məkandır.Lakin bu belə deyil.Ekoloji taxça verilmiş növün 
hansısa  bir  adaptasiyanı  əldə  etməsi  ilə  birlikdə  yaranır  və  ya  yox  olur.Növdən 
kənarda ekoloji taxça mövcud deyil.Obrazlı şəkildə desək,ekoloji taxça orqanizmin 
“ünvanı”  deyil,onun  “peşəsidir”.Təbiətdə  mütləq  eyni  iki  növ  olmadığı  kimi,iki 

45 
 
eyni  ekoloji  taxça  da  mövcud  deyil.Hər  bir  növ  hansısa  əlamətlərinə  görə 
digərlərindən fərqlənir. 
    Növün  ekoloji  taxçasına  dair  müxtəlif    (burada  şərh  olunan  və  olunmayan) 
fikirləri  ümumiləşdirərək    “Orqanizmin  ekoloji  taxçası  qanununu”  aşağıdakı  kimi 
formalaşdırmaq olar: 
    İstənilən  bioloji  növ  ətraf    mühit  amillərinin  məcmusuna  əcdadlarından 
alınmış  və  gələcək  nəsillərə  ötürülən    özünəməxsus    təlabata  malik  olub, 
təbiətdə  öz  ekoloji  taxçasını  tutur;  təkamül  prosesində    bu təlabatın dəyməsi  
yəni,  ekoloji  taxçanın  dəyişməsi  həmin növün  başqa  keyfiyyətə  (məsələn,yeni 
növə) keçməsi deməkdir.  
 
 
                                   4.2. İnsanın ekoloji taxçası 
 
İnsan-heyvanlar aləminin bir nümayəndəsi olub, məməlilər sinfinə mənsub bioloji 
növdür.Bir  sıra  səciyyəvi  xüsusiyyətlərinə  (şüur,əmək  fəaliyyəti,biososiallıq,nitq 
və s.) baxmayaraq,insan öz bioloji mahiyyətini itirməmişdir və ekologiyanın bütün 
qanunları digər canlı orqanizmlər kimi ona da şamil olunur. 
    İnsan  da  digər  canlılar  kimi    təkamül  prosesində  əldə  olunmuş  və  yalnız  onun 
özünə xas olan ekoloji taxçaya,yəni çoxsaylı ekoloji amillərin məcmusuna təlabata  
malikdir.İnsanın  ekoloji  taxçasının  yayıldığı  (lokallaşdığı)  məkan  ,yəni,ekoloji 
amillərin  rejiminin  əcdadlarından  miras  qalmış  tolerantlıq  həddinini  aşmayan 
yerlər olduqca məhduddur. 
    Bioloji  növ  kimi  insan  yalnız    yerin  quru  hissəsinin  ekvatorial  qurşağında 
(tropik,subtropik)  məskunlaşa  bilər.İnsanın  ekoloji  taxçasının  şaquli  istiqamətdə 
sərhəddi dəniz səviyyəsindən 3,0...3,5km-ə qədərdir. 
    Səciyyəvi  xüsusiyyətləri  (ilk  növbədə,sosial)  sayəsində  insan    öz  başlanğıc 
arealının (məskunlaşma yerinin)  sərhədlərini genişləndirmiş, yüksək,orta və aşağı 
enliklərdə yaylmış,okeanların dərinliklərini və kosmik fəzanı fəth etmişdir. Lakin, 
bütün  bunlara  baxmayaraq  insanın  fundamental  (əsaslı)  ekoloji  taxçası  praktiki 
olaraq  dəyişməmişdir.İnsan  başlanğıc  arealın  hüdüdlarından  kənarda  limitləyici 
amillərin  müqavimətini  adaptasiya  yolu  ilə  dəf  etməklə  deyil,özünün  yaratdığı  
xüsusi  müdfiə  vasitələrinin  (qızdırılan  mənzil,isti  paltar,oksigen  cihazları  və  s.) 
köməyi ilə yaşayır.Yaratdığı müdafiə vasitələrinin köməyi ilə insan özünün ekoloji 
taxçasını  imitasiya  (təqlid,oxşatma)  edir.Bu  isə,nəbatat  bağlarında,  heyvanxana-
larda,akvariumlarda və s. ekzotik bitki və heyvanlarn ekoloji taxçasının imtasiyası-
na  bənzəyir.Bununla belə,insana tolerantlıq qanunu nöqteyi-nəzərindən zəruri olan 
bütün  amilləri  hər  zaman  tam  yaratmaq    olmur.Məsələn,kosmik  uçuşlar  zamanı 
qravitasiya  (cazibə)  kimi  vacib  amili  yaratmaq  mümkün  olmur  və  uzunmüddətli 

46 
 
kosmik  ekspedisiyadan  qayıdan  kosmanavtlara  readaptasiya  üçün  vaxt  tələb 
olunur.Sənaye müəssisələri şəraitində bir çox amillər (səs-küy, titrəyişlər, tempera-  
tur, elektromaqnit sahəsi,bir çox maddələrin havadakı qatılığı və s.) daimi və ya 
dövri  olaraq  insan  orqanizminin  tolerantlıq  həddindən  kənara  çıxır.Bu  isə  insan 
orqanizminə  mənfi  təsirlər  (peşə  xəstəliklərinin  yaranması,dövri  streslər  və  s.) 
göstərir.  Ona  görə  də,  insanın  təhlükəsiz  əmək  fəaliyyətini  təmin  etmək  üçün 
orqanizmə  təsir  edən  zərərli  istehsalat  amillərinin  azaldılmasna  yönəlmiş  xüsusi 
texniki və təşkilati tədbirlər sistemi mövcuddur. Lakin,elə istehsalat sahələri də var 
ki,burada  belə  amillərin  optimal  rejimini  təmin  etmək  olmur  və  bu  səbəbdən  də 
belə    istehsalat  sahələrində  (məsələn,zəhərlı  maddələrləişlənilən)  işçilərin  ümumi 
əmək  stajı və iş  gününün  uzunluğu(4  saata qədər)  məhdudlaşdırılır.  Vibrasiya  və 
səs-küyləri azaltmaq üçün nəqliyyat vasitələrində xüsusi konstruktiv tərtibatlardan 
istifadə olunur. 
    İnsanın  istehsalat-təsərrüfat  fəaliyyəti,təbii  resursların  emalı  (istismarı)  zamanı 
ətraf  mühitə  yayılan    əlavə  məhsulların  (tullantıların)  yaranması  qaçılmazdır. 
Suya,torpağa  ,atmosferə  daxil  olan  və  qidalara  düşən  kimyəvi  birləşmələr  də 
ekoloji  amillər  olmaqla,ekoloji  taxçanın  elementləridir.Bu  amillərə  ,xüsusilə  də 
onların  qatılığının  yuxarı  həddinə  münasibətdə  insan  orqanizminin  dayanıqlığı 
aşağıdır və belə maddələr ekoloji taxçanı dağıdan limitləyici amil rolunu oynayır.    
    Yuxarıda  çərh  olunanlara  əsasən  təbiəti  mühafizənin  ekoloji  baxımdan  ikinci 
qaydasını ifadə etmək olar: 
    Təbiəti  (və  ətraf  mühiti)  mühafizə  insan  da  daxil  olmaqla  canlı  orqanizm-
lərin ekoloji taxçasının saxlanması tədbirləri sisteminə daxildir. 
 
                 4.3. Canlı orqanizmlərin adaptasiyası və onun formaları 
 
    Adaptasiya  (lat.adapto-“uyğunlaşıram”)-orqanizmlər  (fərd,populyasiya,növ)  və 
onların  orqanlarının  quruluş  və  funksiyalarının  mühit  şəraitinə  uyğunlaşmasıdır. 
Bununla  belə,adaptasiya  müəyyən  bir    tarixi  uyğunlaşma  prosesinin-  
adaptasiogenezin  nəticəsidir.Canlı  təbiətdə  adaptasiya  təzahürünün  olması 
bioloqlara  XVIII  əsrdə  məlum  idi.Ç.Darvin  (1859)  müəyyən  etdi  ki,canlı 
formaların  (ilk  növbədə  növlərin)  təkamülü    onların  mühitə  uyğunlaşma 
təkamülündən keçir.Məhz,bu vaxtdan etibarən biologiyada belə bir nəticə bərqərar 
oldu  ki,adaptasiya  orqanizmə  qabaqcadan    verilən  daxili  bir  xassə  deyil,üzvi 
təkamülün üç əsas amilinin-dəyişkənlik,irsiyyət və təbii seçmənin təsiri altında hər 
zaman meydana gəlir və inkişaf edir.  Adaptasiya  istənilən orqanizmin yaşamasını 
təmin edir,onun artib-törəmə əmsalını yüksəldir və ölüm əmsalını azaldır. 
Hər  bir  canlı  orqanizmlər  qrupu  çərçivəsində  adaptasiyanı  daha  ətraflı  tədqiq 
etmək olar.Məsələn,məməli heyvanları məskunlaşma mühitinə görə (yerüstü forma 

47 
 
və ya xtonobiontlar,torpaqda yaşayan forma və ya edafobiontlar,ağaclarda yaşayan 
və  ya  dendrobiontlar,sudayaşayan  və  ya  hidrobiontlar,uçan  formalar  və  ya 
aviabiontlar və s.);qidalanma üsuluna görə(dənyeyənlər,ot yeyənlər,yırtıcılar və s.); 
hərəkət üsuluna görə (qaçanlar,sıçrayanlar,sürünənlər və s) və s..  
    Məskunlaşma  çəraiti  dəyişərkən  adaptasiya  öz  uyğunlaşdırıcı  xassəsini  itirə 
bilər. 
Orqanizmin təkamül prosesində qazanılmış və irsən möhkəmlənmiş xüsusiyyətləri 
adaptasiya adlanır.İnsan fəaliyyəti nəticəsinndə daha çox dəyişkənliyə məruz qalan 
amillərə uyğunlaşmanın bəzi formalarını nəzərdən keçirək. 
Morfoloji    adaptasiya.Suda  məskunlaşmış  orqanizmlər  sürətlə  üzməyə  (bədən 
forması,üzgəclər)  uyğunlaşmışdır.Səhralarda  bitkilərin  quruluşu(iynə  yarpaqlar, 
tikanlar) suyun minimal buxarlanması tələblərinə cavab verir. 
Fizioloji  adaptasiya.Heyvanların  qida-həzm  traktında  fermentativ  xüsusiyyətlər 
qidanın tərkibi ilə müəyyənləşir.Atmosfer havasının müəyyən qaz tərkibi şəraitində 
fotosintez  prosesində  bitkilərin  qeyri-üzvi  maddələrdən  üzvi  maddə  yaratması 
qabiliyyətini  də  adaptasiyanın  bu  formasına  aid  etmək  olar.Səhraların  sakinləri 
adaptasiya  sayəsində  piylərin  biokimyəvi  oksidləşməsi  hesabına  nəmliyə  olan 
təlabatlarını  təmin  etmək  qabiliyyətinə  malikdirlər.  Ətraf  mühitlə  normal  istilk 
mübadiləsini təmin etmək istiqamətində heyvanlarda müxtəlif adaptasiya formaları 
mövcuddur.Məsələn.xırda  məməlilər(çöl  və  meşə  siçanı)  xəlvəti  yerlərə  çəkilərək 
qış  yuxusuna  gedirlər.Soyuqların  düşməsi  ilə  sərt  qış  şəraitində  məskunlaşmış 
heyvanların xəzləri sıxlaşır və tükləri uzanır. 
Davranış    adaptasiyası.Heyvanların  davranış  xüsusiyyətləri  bir  qayda  olaraq 
ekstremal  vəziyyətə  düşmək  təhlükəsindən  qaçmağa  yönəlmişdir  və  təkamül 
prosesində meydana çıxmışdır.Bununla bağlı olaraq “minimal amplituda prinsipi” 
formalaşmışdır-istənilən canlı orqanizm digər bərabər şəraitlər içərisində bir və ya 
bir  neçə  limitləyici  mühit  amilinin  dəyişməsinin  minimal  amplitudasının  təmin 
olunduğu  yeri  məskunlaşma  mühiti  kimi  seçir.Miqrasiya  və  ya  yerdəyişmə 
orqanizmlərin bu xüsusiyyəti ilə bağlıdır.Müxtəlif  heyvan növləri hər-hansı mühit 
amilinin  dəyişməsi  zamanı  yeni  sığınacaqlara  və  ya  kütləvi  şəkildə  digər  iqlim 
zonalarına  yerdəyişmə  edirlər(quşların  illik  yerdəyişməsi,şimal  marallarının 
miqrasiyası və s.).  
Növlərarası  qarşılıqlı  münasibətlərin  xüsusiyyət  və  formalarını  öyrənmək  sineko-
logiyanın xüsusi bölməsi olan populyasiya ekologiyasının obyektidir 
 
                   MÖVZU 5: Poulyasiya, onun struktur və dinaikası 
 
    Təbiətdə heç bir canlı orqanizm təklikdə deyil,yalnız müəyyən qruplaşmalar  

48 
 
(cəmiyyələr) şəklində  mövcuddur,ki ekologiyada bu cür qruplaşmalara populyasi-
ya deyilir.Populyasiya sözü latın mənşəli olub,”populyus”-xalq,əhali deməkdir.De-
məli,populyasiya müəyyən ərazi tutan və eyni növə mənsub əhali mənasını daşıyır. 
Fərdlər qrupları arasında dəqiq sərhədlərin olmaması üzündən populyasiya anlayı-
şına dəqiq tərif vermək olduqca çətindir.Məsələn,N.P.Naumov (1963) coğrafi po-
pulyasiya  anlayışı  ilə  kifayətlənmişdir.Yəni,bircinsli  mövcudluq  şəraitinə  malik 
əraziləri tutan fərdlər qrupunu populyasiya adlandırmışdır. 
    Ümumi şəkildə isə populyasiya anlayışına belə tərif vermək olar:Müəyyən ərazi 
tutan,daxilndə bu və ya digər səviyyədə genetik mübadilə gedən,eyni növə mənsub 
fərdlərin məcmusuna populyasiya deyilir. 
    Populyasiyanın  üzvləri  bir-birinə  mühitin  fiziki  amilləri  və  onlarla  birgə  məs-
kunlaşmış  digər  növlərdən  az  təsir  göstərmirlər.Populyasiyalarda  növlərarası  tə-
sirlərə xas olan bütün əlaqə formaları (qarşılıqlı sərfəli və ya rəqabət) özünü biruzə 
verir.Növdaxili əlaqələrə əsasən ayrı-ayrı cinslərə məxsus fərdlərin artıb-törəmə ilə 
bağlı münasibətləri səciyyəvidir.Cinsi əlaqə vasitəsilə çoxalma zamanı genetik mü-
badilə populyasiyanın nisbətən sabit bir sistem kimi qalmasına səbəb olur.Vegeta-
tiv və ya digər yallarla çoxalma üstünlük təşkil etdikdə genetik əlaqələr zəifləyir və 
populyasiya “meyletmələr” (kənara çıxmalar) sisteminə və ya mühitdən birgə isti-
fadə edən ayrı-ayrı “xətlərə” çevrilir.Bir çox növlərin populyasiyaları öz miqdarını 
nizamlama xassəsinə malikdir. 
    Verilmiş şəraitdə populyasiyanın öz miqdarını (fərdlərin syını) optimal saxlama-
sına populyasiyanın homeostazı deyilir. 
    Populyasiya onun fərdlərinə xas olmayan bir sıra parametrlərlə (xassələrlə) 
səciyyələndirilir: 
1.Miqdar-verilmiş ərazidə fərdlərin ümumi sayı.     
2.Populyasiyanın sıxlığı-populyasiyanın məskunlaşdığı sahə və ya həcm vahidinə 
düşən fərdlərin sayı. 
3.Doğuş-törəmə nəticəsində vahid zamanda yeni əmələ gələn fərdlərin orta sayı. 
4.Ölüm-müəyyən zaman kəsiyində məhv olmuş fərdlərin sayı. 
5.Populyasiyanın artımı-doğumla ölüm arasındakı fərq (bu göstərici mənfi,müsbət 
və ya sıfıra bərabər ola bilər). 
6.Artım sürəti-vahid zamandakı orta sürət. 
    Hər  bir  populyasiya  müəyyən  sturuktura  malikdir:yaş(müxtəlif  yaşlı  fərdlərin 
sayının  nisbəti),seksual(ayrı-ayrı  cinslərdən  olan  fərdlərin  sayının  nisbəti),fəza-
məkan(ailə,sürü,ilxı və s.),morfoloji,fiziooji və s..Bu isə bir tərəfdən növün ümumi             
bioloji xüsusiyyətləri əsasında,digər tərəfdən isə mühitin abiotik amillərinin və 

49 
 
başqa  növlərin  populyasiyalarının  təsiri  altında  formalaşır.Məskunlaşma  yerinin 
ekoloji  şəraitindən  asılı  olaraq  eyni  növün  müxtəlif  populyasiyaları  oxşar  və  ya 
fərqli struktura malik ola bilər.Populyasiya sturukturunun əsas göstəricisi say (miq-
dar),orqanizmlərin  məkan  daxilində(fəzada)paylanması  və  müxtəlif  keyfiyyətli 
fərdlərin 
nisbətidir.Hər 
bir 
fərd 
müəyyən 
ölçülərə,cinsiyyətə,morfoloji 
fərqlərə,davranışfərqinə,mühit  amillərinin  dəyişməsinə  uyğunlaşma  və  s.xüsusiy-
yətlərə malikdir.Populyasiyada bu göstəricilərin dəyişməsi onun sturukturunun də-
yişməsinə səbəb olur,yəni populyaiyanın sturukturu sabit deyil.Orqanizmlərin yet-
kinləşməsi  və  inkişafı,yeni  fərdlərin  doğulması,müxtəlif  səbəblərdən  ölümlər,düş-
mənlərin sayının artması və ya azalması və s.populyasiya daxilində müəyyən nis-
bətlərin dəyişməsinə gətirib çıxarır. 
    Eyni  populyasiyanın  üzvlərinin  qarşılıqlı  münasibətləri  sisteminə  populyasiya-
nın ekoloji sturukturu deyilir. 
    Nəzəri  olaraq  istənilən  populya-
siya  heç  bir  xarici  mühit  amili  ilə 
məhdudlaşdırılmamış şəraitdə miq-
daqrını  sonsuzluğa  qədər  artıra  bi-
lər.Bu  cür  artım  eksponensial  qa-
nunla  səciyyələndirilir(Şəkil  5.1). 
Belə  hipotetik  halda  populyasiya-
nın miqdarının artması yalnız növə 
xas  olan  biotik  potensialdan  asılı 
olacaqdır.Biotik potensial anlayışı-
nı  ekolgiyaya  1988-ci  ildə  R.Çep-
men  daxil  etmişdir.Bu  göstərici 
zaman  vahidində  (məsələn,ildə  və 
ya  bütün  həyatı  ərzində)  nəzəri  maksimal  nəslin  alınmasını  səciyyələndirir.Biotik 
potensial    Δt  zaman  kəsiyində  bir  fərdə 
düşən  maksimal 
Δ
  N  artımı  ilə  hesablanan 
əmsalla  (r)  ifadə  olunur.Əgər,populyasiya 
N
0
 başlanğıc saya malikdirsə: 
 
                
 
buradan:
 
                                                    
r
 
     Lakin, təbiətdə populyasiyanın biotik 
potensialı heç zaman reallaşmır və sonsuz 
eksponensial artım mümkün deyil.Hər 
Min 
Max 
N=f(t) 
ZANAN                              T 
Şək.5.2.Populyasiyanın artım dinamikası 
Min 
N=f(t) 
ZANAN                              T 
N 
FƏ
RD
LƏ
Rİ
N S
AY
I 
Şək:5.1Populyasiyanın nəzəri artım dinamikası 

50 
 
zaman populyasiyanın miqdarının ən yük-
sək (Max) və ən minimal (Min) həddi 
mövcuddur ki,populyasiya heç vaxt bu 
həddi aşmır.Müəyyən maksimal say 
həddinə çatdıqdan sonra məhdudlaşdırıcı 
“mexanizmlər” işə düşür(məsələn,qida 
çatışmazlığı,parazitlər,epidemiyalar və s.). 
Bu zaman populyasiyanın sonrakı artım         
dinamikasının üç variantı mümkündür. 
Birinci halda, fərdlərin  miqdarı                                              
müəyyən həddə çatdıqdan sonra 
sabitləşir(Şəkil 5.2).                                                          
İkinci  halda populyasiyanınsayı maksimal 
həddə çatdıqdan sonra fərdlərin kütləvi 
məhvi baş verir və populyasiyanın miqdqrı 
minimum  həddə qadər azalır.Daha sonra 
yenidən fərdlərin sayı artmağa başlayır 
(Şəkil5.3).Üçüncü halda isə,populyasi-
yanın fərdlərinin sayı müəyyən səbəblər 
üzündən azalmağa başlayır və minimal 
həddə çatdıqdan sonra da sabitləşə bil-
mir(Şəkil5.4).Bu zaman fərdlərin sayının 
minimal həddən aşağı düşməsi həmin 
populyasiyanınsonu,məhvi deməkdir. 
    Müxtəlif  növlərin populyasiyalarının  
artım  dinamikası  bütövlükdə  onları  əhatə  edən  mühit  şəraitindən,birinci  növbədə 
isə  məskunlaşma  yerinin  məkan-zaman  sturukturundan  və  onlar  üçün  qida  
mənbəyi
 
olan 
digər 
populyasiyaların 
vəziyyətindən 
asılıdır.
                                                                               
                                                     
                
  
                                                                                                               
                                                                  
Populyasiya  dalğası  –  populyasiyanin  fərdlərinin  sayının  dövri  və  ya  dövri 
olmayan  sıçrayışıdır (tərəddüdüdür).  
    “Populyasiya dalğası” anlayışını ilk dəfə elmə rus bioloqu S.S.Çetverikov daxil 
etmiş və 1915-ci ildə onu “həyat dalğası” adlandırmışdır. 
    Populyasiya  dalğasına  bir  qədər  aydınlıq  gətirmək  üçün  bəzi  populyasiyaların 
timsalıda  bu məsələni nəzərdən keçirək.Məsələn, populyasiyada fərdlərin sayının 
maksimum  həddə  çatması  alacadimdik  quşlarda  3il-dən  bir,siçankimilərdə  10ilə 
yaxın,dələlərdə 8...11il, ağ  kəpənəklərdə 10...12il, şimali amerika dovşan-dələlə-
rində 9...10il, çəyirtkələrdə 11ilə yaxındır.