İnsanların bir-birini anlaması məsələləri

Situasional atribusiya Davranışın səbəbini hansısa daxili xüsusiyyətə deyil, insanın nəzarətindən kənar hansısa vəziyyətə və ya hadisəyə aid etmək prosesi.
Öz davranışlarımızı izah etməyə çalışarkən, situasiya və ya ətraf mühit xüsusiyyətləri kimi xarici atributlar etməyə meylli oluruq.
Bir insanın irqini, cinsini, etnik mənsubiyyətini və s. nəzərə alaraq ətrafdakı insanların davranışlarını əlaqələndirirlər. Müşahidənin keyfiyyəti bir çox amillərdən asılıdır; məsələn, yad bir insanla müqayisədə dostumuzla və ya bəyəndiyimiz biri ilə daha yaxşı empatiya qura bilirik. Həmçinin, hansısa səbəbə görə kimisə bəyənmədiyimiz zaman onun davranışını onlarda olan mənfi keyfiyyətlə əlaqələndiririk.
Tədqiqat göstərir ki, müşahidəçinin yaşı da müşahidənin keyfiyyətinə təsir göstərir; 8 yaşdan kiçik uşaqlar ümumiyyətlə dispozisional atribusiya edə bilmirlər. Konsepsiyanı daha yaxşı başa düşmək üçün bu atributların bəzi nümunələrinə baxaq.
Misal I
Sinif yoldaşınız tapşırığı gec təqdim edir.

Tənbəl və məsuliyyətsiz olduğunu və heç vaxt işini vaxtında bitirmədiyini söyləməkdə tezsiniz.

Situasiya Atributu: Siz güman edirsiniz ki, hansısa ailə problemi kimi o, vaxtında təqdim edə bilmədiyi üçün hansısa həqiqi problem olub.

Misal II
X bir qalaq kitab daşıyaraq otağa daxil olur və üzü üstə yerə yıxılır.

Xarakterli Atribut: O, yöndəmsiz olduğu üçün büdrədi.

Situasiya Atributu: Döşəmə nəm olmalıdır.

Misal III
Bir filmə bilet almaq üçün növbəyə durursan, kimsə səni itələyib qabağa gedəndə.
Xarakterli Atribut: O, düşüncəsiz, kobud və mədəniyyətsizdir.
Situasiyalı Atribut: O, başqası tərəfindən itələndi; xətti kəsmək fikrində deyildi.

KELLİNİN ATRİBUSİYA NƏZƏRİYYƏSİ

Başqa adamların qavranılması prosesində insanın onların davranış və rəftarının səbəblərini və motivlərini şərh etməsinə Kauzal atribusiya deyilir. Bu mənada Azərbaycan dilində səbəbin şərhi kimi işlətmək olar.
Zahiri əlamətlərə görə səbəbin müəyyən edilməsi heç də asan deyildir. Bu yolla fiziki hadisələrin səbəbinin təhlili nə qədər çətindirsə, psixoloji hadisələrin səbəbini müəyyən etmək iki qat, üç qat çətindir. İnsanın insan tərəfindən qavranılması prosesində bu cəhət bütün aydınlığı ilə özünü göstərir.....
Bu nümunədə kauzal atribusiya üçün səciyyəvi olan 3 xüsusiyyət aydın nəzərə çarpır: a) başqa adamı qavrayarkən bizim onun haqqında aldığımız informasiya məhdud xarakter daşıyır və əsaslı nəticə çıxarmaq imkanı vermir; b) bu zaman biz qavradığımız adamın davranışının səbəblərini ehtimal yolu ilə izah etməyə çalışırıq, c) güman etdiyimiz səbəbi ona aid edirik.
Kelley (1967) kovariasiya modeli ən məşhur atribusiya nəzəriyyəsidir. O, müəyyən bir hərəkətin insanın və ya ətraf mühitin (situasiyanın) hansısa xarakteristikasına (dispozisiyasına) aid edilməsini mühakimə etmək üçün məntiqi model işləyib hazırladı.
Kovariasiya termini sadəcə olaraq insanın müxtəlif vaxtlarda və situasiyalarda çoxlu müşahidələr nəticəsində məlumat əldə etməsini və müşahidə olunan təsirin kovariasiyasını və onun səbəblərini dərk edə bilməsini nəzərdə tutur.
O, davranışın səbəblərini aşkar etməyə çalışarkən insanların elm adamları kimi davrandığını iddia edir. Daha konkret desək, onlar üç növ sübutu nəzərə alırlar.
Tom komediyaçıya baxır
1. Konsensus
Tamaşaçıların hamısı gülürsə, konsensus yüksəkdir. Yalnız Tom gülürsə, konsensus aşağıdır.
2. Fərqlilik
Tom yalnız bu komediyaya gülürsə, fərqlilik yüksəkdir. Tom hər şeyə gülürsə, deməli fərqlilik aşağıdır.
3. Ardıcıllıq
Tom həmişə bu komediyaçıya gülürsə, tutarlılıq yüksəkdir. Tom bu komediyaçıya nadir hallarda gülürsə, deməli ardıcıllıq aşağıdır.

İndi hamı bu komediyaçıya gülürsə, arxasınca gələn komediyaçıya gülmürsə və bu komediya həmişə güldürürsə, o zaman biz xarici atribusiya edərik, yəni Tomun gülür çünki komediyan gülməlidir

Digər tərəfdən, əgər Tom bu komediyaçıya gülən yeganə şəxsdirsə, Tom bütün komediyaçılara gülürsə və Tom bu komediyaçıya da gülürsə, biz daxili atribusiya etmiş olarıq, yəni Tomun güldüyünü güman edirik, çünki o, gülür. çox gülən insan növü.
Beləliklə, burada əldə etdiyimiz şey, korrelyasiya əsasında səbəbiyyət əlaqəsi göstərən insanlardır. Deməli,; iki şeyin birlikdə getdiyini görürük və buna görə də birinin digərinə səbəb olduğunu fərz edirik.
Bununla belə, bir problem odur ki, bu cür mühakimə yürütmək üçün kifayət qədər məlumatımız olmaya bilər. Məsələn, Tom'u o qədər də yaxşı tanımasaq, onun davranışının zamanla ardıcıl olub olmadığını bilmək üçün mütləq məlumatımız olmayacaq. Bəs onda nə edək?
Kelliyə görə biz keçmiş təcrübəyə qayıdırıq və hər ikisini axtarırıq
1) Multiple necessary causes. Çoxlu zəruri səbəblər. Məsələn, bir idmançının marafonda qalib gəldiyini görürük və onun çox fit, yüksək motivasiyalı, çox məşq etməli və s.

2) Multiple sufficient causes. Çoxlu kifayət səbəblər. Məsələn, biz bir idmançının narkotik testindən keçə bilmədiyini görürük və onun aldatmağa çalışdığını və ya təsadüfən qadağan olunmuş maddə qəbul etdiyini və ya məşqçisi tərəfindən aldadılıb aldığını düşünürük. Hər hansı bir səbəb kifayətdir.

Atributun keyfiyyətinə təsir edən amillər
Əsas Atribut Xətası
Fundamental atribut xətası və ya yazışma qərəzi deyildiyi kimi, başqalarının davranışını başa düşərkən dispozisiya amillərini həddən artıq qiymətləndirmək və situasiya amillərini aşağı salmaq meylidir. Sadə sözlərlə desək, biz həmişə vəziyyəti günahlandıraraq özümüzü müdafiə edirik, lakin başqalarının çatışmazlıqlarını tez seçirik.
Nümunə: “O, kifayət qədər yaxşı olmadığı üçün işə düzələ bilmir” və ya “Müəllim olmağa yaraşmır, tələbələri çətinliklə intizam edə bilir”, bu ifadələr dispozisiyaya aid aidiyyəti nümayiş etdirir. Bununla belə, öz davranışlarını izah etmək istənildikdə, insanlar həmişə vəziyyəti günahlandıracaqlar: “Mən tənəzzül səbəbindən iş tapa bilmədim”; "Mənim bu tələbələri öyrətməkdə problem var idi, çünki onlar çox pozucu idilər."
İnsanlar yalnız öz davranışlarını izah edərkən vəziyyətləri nəzərə almağa meyllidirlər. Əsas atribusiya səhvinə yol vermək, yəni dispozisiya amillərinə çox etibar etmək insanın hərəkətləri haqqında mühakiməni zəiflədir.

Özünə xidmət edən qərəz

İnsanlar öz uğurlarını dispozisiya amillərinə, uğursuzluqlarını isə situasiya faktorlarına bağlamağa meyllidirlər.
Nümunə: Mett məktəbində şeir yazı müsabiqəsində qalib gəlir, lakin onu aparıcı jurnalda dərc etdirə bilmir. O, uğurunu istedadı, uğursuzluğunu isə uğursuzluğu ilə əlaqələndirir. Ola bilər ki, şeir jurnal üçün kifayət qədər yaxşı deyildi. Lakin öz şəxsi qərəzinə görə vəziyyətə obyektiv baxa bilmir. Hesab edilir ki, bu, insanların öz fikirlərini və ya öz imicini saxlamaq istəməsi ilə bağlıdır. Uzunmüddətli perspektivdə, birinin dəyərini qiymətləndirməkdə obyektivliyin olmaması onun fəaliyyətini yaxşılaşdırmağa kömək etmir.

Diqqət fokusunun qərəzi

Diqqət mərkəzi və ya diqqət mərkəzinə təsir edən qərəz, insanların başqalarının davranışlarına və görünüşünə nə dərəcədə diqqət yetirdiyini həddən artıq qiymətləndirmək meylidir. Nümunə: Bir insan restoranda çəngəl atanda çox xəcalət çəkir, çünki o, hamının bunu gördüyünə inanır, halbuki əslində heç kimin fərqinə varmazdı.
Diqqətin diqqət mərkəzində olması insanların öz davranışlarının dəyərini şərh etmə tərzini dəyişir. Onlar özlərinə hədsiz əhəmiyyət verirlər və başqalarının da onlara çox əhəmiyyət verdiyini zənn etmək həmişə doğru olmaya bilər.

Aktyor-müşahidəçi qərəzi

İnsanlar vəziyyətin aktyor və ya müşahidəçi olub-olmamasından asılı olaraq müxtəlif atributlar edirlər. Bunun səbəbi iki mövqedə insanların fərqli baxışlara sahib olmasıdır.
Nümunə: Bir şəxs aşağı qiymət aldıqda, bu, verilən sualların sinifdə heç vaxt öyrədilməməsidir. Digərləri pis qiymət aldıqda, bu, diqqətsiz olduqları üçün olur.
Aktyor kimi situasiya faktorları, müşahidəçi kimi isə dispozisiya amilləri vurğulanır. İştirak edənlər ailə və dost olduqda insanlar bu qərəzliyə daha az tab gətirirlər.

Mədəniyyət qərəzliyi

Hesab olunur ki, mədəni dəyərlər insanların atribusiya etmə tərzinə təsir edir; Bu, xüsusilə fərdiyyətçi və kollektivist mədəniyyətlərdən olan insanlar arasında edilən atribusiyalarda görülə bilər.
Nümunə: Asiya, Afrika və Latın Amerikası kimi kollektivist mədəniyyətlərdən olan insanlar qarşılıqlı asılılığın vacibliyinə inanır və özlərini qrupa üzvlük baxımından müəyyənləşdirirlər. Fərdi mədəniyyətlərdən olan insanlar müstəqilliyi vurğulayırlar və hesab olunur ki, onların əsas atribut səhvinə yol vermə ehtimalı daha çoxdur.
Kollektivist mədəniyyətdən olan insanların fərdiyyətçilərə nisbətən daha çox situasiya aidiyyəti göstərdiyi görüldü. Bunun səbəbi, onların böyük qruplarda yaşamağa və uyğunlaşmağa öyrəşmələri və insanlarla daha yaxşı empatiya qurma qabiliyyətinə sahib olmalarıdır

Atributların tətbiqi

Atributları dəyişdirmək üçün istifadə olunan bir çox davranış modifikasiyası üsulları var. İnsanın uğurunu və ya uğursuzluğunu nə ilə əlaqələndirməsi gələcəkdə onun yanaşmasına təsir edir. Uğurlarını və ya uğursuzluqlarını səylə əlaqələndirən insanlar, bunu bacarıqla əlaqələndirən insanlardan daha çox çalışırlar.
Atributlar həm də müşahidəçinin keçmişdə baş vermiş hadisələrlə bağlı hisslərinə, gələcək hadisələrlə bağlı gözləntilərinə, özü haqqında təsəvvürlərə, digər insanlara münasibətinə və bir hərəkətə reaksiyasına təsir göstərir. Aydındır ki, bu, şəxsiyyətlərarası münasibətlərə böyük təsir göstərir.

Bununla belə, qeyd edə bilərik ki, bəziləri bu nəzəriyyəni tənqid edib, çünki o, müəyyən bir atribusiyaya təsir edən tarixi və sosial aspektləri əhatə etmir.

İndi müxtəlif atributlar haqqında bildiyiniz üçün, növbəti dəfə kiminsə davranışını mühakimə etdiyiniz zaman ağlabatan olub olmadığınızı anlayın. Daha da əhəmiyyətlisi, davranışınıza mümkün qədər obyektiv baxmağa və bunun üzərində işləməyə çalışın.