Intellektual tizimlar

Takrorlash uchun savollar: 
1.Fikrlashning to‘g‘ri zanjirini amalga oshirish mexanizmini tushuntirib bering? 
2.Fikrlashning to‘g‘ri zanjirini amalga oshiruvchi vazifaga misol keltiring? 
3.O‘zgaruvchi shartlar ro‘yxatini izoxlab bering? 
4. Fikrlashning to‘g‘ri zanjirini amalga oshirish algoritmini tushuntirib bering? 
VIII. EXTIMOLLIK VA NOANIK MANTIK 
8.1. Evristik koidalar 
Ta’rif: Evristik koida - ekspert tamonidan ishlab chikilgan koida. 
Ko‘pgina evrestik koidalar asosoida bo‘lishi kutilayetgan vokea extimolligi 
mavjud, bu extmolligni fakatgina ekspert aniklashi mumkin, yani ekspert muamolli
mintaka doirasida asoslangan taxmin kiladi. Aslida bu taxminlarni kilish uchun bazi 
bir statistik malumotlarni asoso kilib olishini anglatadi. Misol uchun bu 
shifokorning kuzatuvlari asosida bemorga ko‘yilgan tibbiy tashxiz. Shifokor 
malakasi ko‘pgina xolatlarda anik tashxiz ko‘yishga imkon beradi. Albatta 

---

70 
shifokorning adashishi inobatga olinadi, shuning uchun boshka tashxizlar xam 
xisobga olinadi. 
Bayesning extimollik metodikasi asosida bir xodisa amalga oshadi chunki 
undan avval boshka bir xodisa sodir bo‘lgan. Ekspert tizimlarda bayes nazariyasiga 
asoslangan statistik yechimlar keng ishlatiladi. 
Extimollik nazariyasi tasodifiy xodisalarni o‘rganiadi. Ko‘p xolatlarda inson 
o‘zi sezmagan xolda extimollik nazariyasining terminlaridan foydalanib taxmin 
yoki xulosa kiladi. 
Extimollikni kuyidagicha aniklash mumkin: 
1.
P
0
,
сони
умумий
ларнинг 
эксперимен
сони
ходисалар
берган
рўй
сонидан
тлар
эксперимен
умумий
p



Bayes extimolligi 
Bayes shirtli extimollik nazariyasi bilan ishlagan. Shartli extimollik avvaldan 
sodir bo‘lgan eksperimentlarni inobatga oladi. 
Shartli extimollik - bir S xodisa amalga oshadi chunki undan avval boshka 
bir xodisa L sodir bo‘lgan . 
Shartli extimollik -P(S/L)shaklida belgilanadi. 
Ikki xodisani ro‘y berish extimolligi kuyidagicha o‘lchanadi: 

  
L
P
L
S
P
S
и
L
P


/
)
(
, yani
S va L xodisalarining yuz berishi extimolligiS xodisasini yuz berishiga teng, agar L 
birinchi bo‘lsa, va agar L xodisasining yuz berishi extimolligiga ko‘paytirilgan L 
xodisasining yuz berishi malum bo‘lsa.
Misol. I I O O xarflar yigimidan tasodifiy I yoki O tanlansin. 
Shartli extimollik tenglamasi yordamida O xarfi birinchi ikki urinishda va so‘ngra I 
xarfi chikishini aniklaymiz. 

  
O
P
O
I
P
I
и
O
P


/
)
(
, 
4
2
)
(

O
P
to‘rt O dan ikkita. 
Extimollik


3
2
/

O
I
P
, IIOOolingan 
O dan so‘ng I tanlandi 


3
1
4
2
3
2



I
и
O
P
Ekspert tuzimlarda shartli extimollikning boshka tenglamasi: 

---

71 
)
(
)
/
(
)
(
)
/
(
)
(
l
NOT
P
l
NOT
S
P
l
P
l
S
P
S
P




(1) 
S xodisasining yuz berishi extimolligi S xodisasini yuz berishiga teng, agar l 
(P(S/L)) xodisasining yuz berishi extimolligiga ko‘paytirilgan l (P(l)) ungaS
xodisasining yuz berishi extimolligi, agar l (P(S /NOT l )) xodisasining yuz 
bermasligi va l xodisasi yuz bermasligi extimolligiga ko‘paytirilgan P(S/NOT l)ga 
ko‘shilgan. 
Misol.
Fond birjasi ekspret tizimining ishlashinitafsivlovchi extimollik nazariyasini 
ko‘rib chikamiz. 
M1: AGAR prots_stavkalari==tushmokda 
U XOLDA narxlar ==ko‘tarilmokda 
M2: AGAR prots_stavkalari==ko‘tarilmokda 
U XOLDA narxlar == tushmokda 
M3: AGAR yalpi_dol_kursi==tushmokda
U XOLDA narxlar == ko‘tarilmokda 
M4: AGAR yalpi_dol_kursi==ko‘tarilmokda 
U XOLDA narxlar == tushmokda
Narxlar ko‘tarilishining extimolligini aniklash kerak. 
Misoldan maksad real xolatni ko‘rsatish emas, balki yechimga olib keluvchi 
yo‘llarni ko‘rsatishdir. 
Teskari xulosa ishlatuvchi tizim koidalarning U XOLDA kismida narxlar == 
ko‘tarilmokda xulosani kidiradi.prots_stavkalari==tushmokda sharti bajarilsa 1-
koida to‘gri keladi. 1-koida yordamida shartlarni extimolligini anaklash mumkin.
S ni STOCK ga=ko‘tarilmokda va l ni INT=tushmokdaga almashtirib 
kuyidagilarni xosil kilamiz: 
(2) 
INT ga TUShMOKDAkiymati berilganini aniklash uchun 4-koidagi kaytishimiz 
shart.
AGAR dol_kursi==ko‘tarilmokda 
U XOLDA narxlar == tushmokda
4-koida 3-koidaga o‘zgaradi 

---

72 
(3) 
Koidallarning birortasida U XOLDA kismida DOLLAR o‘zgaruvchisi 
yo‘kligi sababidan R extimollik kiymatini aniklashning iloji yo‘k shuning uchun, u 
kiymatni foydalanuvchini o‘zi kiritadi. Shu sababdan kuyidagi shartli extimollik 
belgilanishi kerak.
R(DOLLAR=O‘SMOKDA)=0,6 
Extimollik nazariyasiga asosan sodir bo‘lgan va bo‘lmagan xodisalar yigindisi 
1 ga teng. 
R(DOLLAR=O‘SMOKDAMAS)=1- R(DOLLAR=O‘SMOKDA)=1-0,6=0,4 
Barcha shartli extimolliklarga kiymatlarni beramiz. 
P(INT=TUShMOKDA/DOLLAR= O‘SMOKDA)=0,8 
P(INT=TUShMOKDA/DOLLAR=O‘SMOKDAMAS)=0,1 
(shartli extimolliklarga teskari xodisalarning yigindisi 1 ga teng emas ) 
(3) ga kiymatlarni ko‘yamiz 
P(INT= TUShMOKDA)=0,8*0,6+0,1*0,4=0,52 
P(INT= TUShMOKDAMAS)=1- P(INT= TUShMOKDA )=1-0,52=0,48 
P(STOCK= O‘SMOKDA ) ni topish uchun foydaoanuvchi tomonidan shartli 
extimollikning kiymatlari berilishi kerak.
P(STOCK= O‘SMOKDA /INT= TUShMOKDA)=0,85 
P(STOCK= O‘SMOKDA /INT= TUShMOKDAMAS)=0,1 
Unda (2) ga asosan 
P(STOCK= O‘SMOKDA)=0,85*0,52+0,1*0,48=0,49 yoki49% 
Extimollik ning barcha kiymatlariga ega bo‘lib, foydalanuvchi birjada o‘zining 
siyosatini o‘tkazadi.