Investitsion faolligini hududlarda amalga oshirish vaboshqarishning xorijiy mamlakatlar tajribasi

INVESTITSION FAOLLIGINI HUDUDLARDA AMALGA OSHIRISH VABOSHQARISHNING XORIJIY MAMLAKATLAR TAJRIBASI
Jahon tajribasining koʻrsatishicha ishlab chiqaruvchi kuchlarni hududiy
joylashtirish va mintaqalarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish boʻyicha koʻp
mamlakatlarda turli yondashuvlar mavjud, biroq ular bir-biridan deyarli farq
qilmaydi. Bu davlatlarda mintaqaviy iqtisodiy siyosatni amalga oshirish maqsadlari
quyidagi vazifalarni hal qilishga qaratilgan:-rivojlanish jihatidan orqada qolayotgan mintaqalarda iqtisodiy oʻsishnita`minlash;-markaziy hokimiyat organlarining katta qismini mahalliy boshqaruv tizimizimmasiga yuklanishi;-yirik shaharlarda sanoat ishlab chiqarishning toʻplanishini cheklash;yangi oʻzlashtirilgan hududlarda ishlab chiqaruvchi kuchlarni joylashtirish vaishlab chiqarishni rivojlantirishni ragʻbatlantirish.
Mintaqaviy investitsiya siyosatini amalga oshirishning eng ommaviy
uslublaridan biri boʻlib hududlarni rivojlantirish jamgʻarmalarini tashkil etish
hisoblanadi.Masalan, 1975 yilda Yevropa Ittifoqi qoshida hududiy
muvofiqlashtirish jamgʻarmasi tashkil etilgan. Boshqa qator mamlakatlarda ham
ayrim hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy muammolarini hal etish maqsadida maxsus
jamgʻarmalar (Italiyada davlat subsidiyasi hisobiga faoliyat olib boradigan va
janubiy hududlar infratuzilmalarini rivojlantirishga yoʻnaltirilgan “Janubiy
xazinasi”; Bolgariyada ba`zi hududlar rivojlanishini jadallashtirish davlat dasturini
amalga oshirish boʻyicha jamgʻarma, Vengriyada ham maqsadli jamgʻarmani
birlashtiruvchi hududlarni rivojlantirish markaziy jamgʻarmasi va boshqalar)
tuzilgan. 1983-1991 yillarni oʻz ichiga oladi.Bu davrda xorijiy
investitsiyalarni jalb etish siyosati takomillashtirildi. Mamlakatda qabul qilingan
qonunlar va me`yoriy hujjatlarga asosan xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi
korxonalarga katta imtiyozlar berildi.44 Ular uchun daromad soligʻining stavkasi 33
foizgacha kamaytirildi. Vaholanki bu davrda mahalliy korxonalar uchun daromad
soligʻi 55 foizni tashkil qilar edi. Agar xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi
korxonalar oʻz faoliyatini maxsus iqtisodiy zonalarda amalga oshirayotgan
boʻlsalar, ular uchun bu satvka yana ham kamroq miqdorda, ya`ni 15 foiz
darajasida belgilangan edi. 1992 yilda hozirgi kunga qadar davom etmoqda.
Xorijiy investitsiyalarni iqtisodiyotning ular uchun yopiq boʻlgan moliya, sugʻurta
va boshqa sohalarga ham jalb etilishi aynan 1992 yildan keyin boshlandi. Bundan
samarali islohotlar natijasida Xitoy XXI asr boshida xorijiy invetitsiyalar uchun
eng jozibali mamlakatlar Rivojlangan mamlakatlar orasida Yaponiyaning bu sohadagi tajribasialohida afzalliklarga ega. Aniq maqsadga yoʻnaltirilgan uzoq muddatlimintaqalarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarining izchil amalga oshirilishinatijasida Yaponiya tarixan qisqa davr ichida dunyodagi eng taraqqiy etganmamlakatlar qatoriga qoʻshildi. Mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining harbir bosqichida mintaqaviy investitsiya dasturlarini ishlab chiqish, jamiyat va davlatoldida turgan maqsadlar va vazifalardan ularning miqyosi va amalga oshirish
imkoniyatlarida kelib chiqib belgilanadi. Yaponiyada investitsiyalar va ishlab
chiqarish quvvatlarini kam rivojlangan mintaqalarga jalb etishning tez
moslashuvchan va qulay usullari qoʻllaniladi.Xitoy investitsiya siyosatining vositalaridan biri bu investitsiyalargasoliqlardir.Bu vosita orqali hukumat kapital qurilishining me`yordan ortiq oʻsibborishiga qarshi kurashdi.Biroq, agar korxonalar texnologik modernizatsiyalashuchun ichki bozordan jihozlarni sotib oladigan boʻlsa, ular yalpi foydaning 40foiziga toʻlanadigan soliqdan ozod boʻlish imtiyozidan foydalanish imkoniyatigaega boʻladilar.Iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarini investitsiyalashda quyida yoʻnalishlarustuvor deb belgilandi:-sanoatning xom ashyo ishlab chiqarmaydigan tarmoqlari;-nobank moliya xizmatlari;-oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish;-infratuzilma avtomagistrallarni, bandargohlarni, elektroenergetikaobyektlarini, ommaviy tezyurar transport tizimlarini qurish;
-fuqarolar aviatsiyasi, meditsina va farmosevtika; mehmonxona biznesi va
turizm;-elektron jihozlar va dasturiy ta`minot;-xususiy neftni qayta ishlash korxonalari;
-mineral xom ashyoni qidirish va qazib olish;-maslahat xizmatlari va boshqalar.
Hindiston investitsiyalarini ragʻbatlantirish va himoya qilish boʻyicha 20 dan
ortiq mamlakatlar bilan xalqaro va ikki tomonlama bitimlarni tuzgan. Bu bitimlar
investitsiyalarning erkin harakat qilishi va qaytarilishi imkonini beradi .
Tailandda qulayroq investitsiya muhitini yaratish uchun iqtisodiyotni
erkinlashtirish (bank sektori va tashqi savdo rejimiga e`tibor qaratish),
makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash, investitsiya ustuvorliklari,
xususiylashtirish sohasida shaffoflikni ta`minlash, imtiyozlar va preferensiyalar
berish boʻyicha islohotlar amalga oshirilmoqda.Samarali investitsiya siyosatini tashkil qilishda (ayniqsa uning shakllanishibosqichlarida) davlatning roli yuqori sanaladi. Bunda davlatning funksiyalari faqatqulay investitsiya muhitini shakllantirish, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish,infratuzilma tarmoqlarini rivojlantirish, zarur me`yoriy-huquqiy bazani yaratish vaunga rioya qilish monitoringini amalga oshirish bilan cheklanmaydi.Bu yoʻnalishda inson va ijtimoiy kapitalni rivojlantirish, davlat institutlariinstitutsional salohiyatini mustahkamlash, iqtisodiyotni yangi innovatsion
sektorlarini rivojlantirishga investitsiyalarni koʻpaytirish singari masalalarni hal
qilish muhim boʻlib hisoblanadi. Shu bilan birga, erkinlashtirish jarayonlarining
chuqurlashib borishi bilan investitsiyalash jarayonlarini davlat tomondan
toʻgʻridan-toʻgʻri tartibga solish miqyoslari qisqarib boradi, bilvosita vositalar
orqali investitsiya oqimlarini ragʻbatlantirish funksiyalari esa muhim ahamiyat
kasb eta boshlaydi.Toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalarning kirib kelishini ragʻbatlantiruvchiqulay va mustahkam investitsiya muhiti. Bu holat jamgʻarmalar darajasini YaIMganisbatan 20 foizdan kam boʻlmasligini, va shuningdek investitsiyalar oʻsishsur`atlarini YaIM oʻsish sur`atlaridan yuqori boʻlishini ta`minlaydi. Oxirgisi ustundarajada xususiy investitsiyalar hisobiga amalga oshiriladi. Bunga xususiy sektorgakatta hajmdagi kreditlarning ajratilishi (Tailand, Hindiston) ijtimoiy iqtisodiymuammolarini hal qilishda erkin bozor kuchlari bilan davlatning faol rolininguygʻunlashuvi (inflyatsiyaning past darajasini ta`minlash, yangi ish oʻrinlariniyaratish, kambagʻallikka qarshi kurashish va boshqalarini oʻz ichiga oladi.Xitoy YaIM hajmini 2016-yilda tahlil qiladigan boʻlsak, provinsiyalarboʻyicha Guangdong, Jiangsu va Shandong mos ravishda 10,6 %, 10,2 % va 9,3 %ulush bilan yuqori oʻrinlarni egallagan. Jadvaldagi ma`lumotlarga koʻra, YaIMdaeng koʻp ulush erkin iqtisodiy zonalar joylashgan Xitoyning sharqiy va janubiyqirgʻoqboʻyi hududlariga toʻgʻri keladi47 Xitoyga kiritilgan toʻgʻridantoʻgʻrixorijiy investitsiyalar hajmi yildan – yilga oʻsish tendensiyasiga ega. Ayniqsa,2014–2016-yillarda eng yaxshi natija 124mlrd.AQShdoll.ni tashkil etgan boʻlib,Xitoy tarixidagi eng yirik mablagʻ hisoblanadi.Xitoy savdo aloqalarida MIZlar
katta rol oʻynaydi.
2016-yilda ular tomonidan amalga oshirilgan savdo hajmi oʻtgan
yilgigaya`ni 2015-yilga koʻra 14,7 % oʻsgan. Bunda eksport – 394,98 mlrd. AQSh
doll. (+13,6 %)ni, import esa – 304,85 mlrd. AQSh doll. (+16,2 %)ni tashkil etgan.
Xitoyda xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar sanoatning asosiy ulushini
egallaydi. U 1990-2011-yillar davomida 2,3 % dan 25,9 %ga koʻtarilgan hamda
ushbu sohaning YaIMdagi ulushi ham sezilarli darajada oʻsgan.482017-yilda. Davlat sektori ulushiga esa 11,3 % yoki 1943,3 mlrd. soʻm toʻgʻri
keldi. Nodavlat sektori boʻyicha xorijiy investitsiya va kreditlarning hududlar
boʻyicha tarkibida yuqori koʻrsatkichlar quyidagi hududlarda qayd etildi: Toshkent
viloyatida 97,4 % (jami xorijiy investitsiya va kreditlardagi ulushi), Navoiy
viloyatida 96,9 % va Buxoro viloyatida 94,8 %. Nodavlat sektori ulushining eng
past darajasi Xorazm viloyatida kuzatilib, hududdagi jami xorijiy investitsiya va
kreditlarning 9,7 %ini tashkil etdi49(3.1-jadval). 3.1-jadval