Investitsiya loyihalari tahlili

XII-BOB.IQTISODIY TAHLIL
12.1. Iqtisodiy tahlilning m ohiyati.
Iqtisodiy tahlilni m oliyaviy tahlildan farqli jihatlari
Loyiha O ’zbekiston m illiy iqtisodiyotining ustuvor y o ’nalishlariga, 
iqtisodiy m anfaatlariga va xavfsizligiga javob berishi kerak. SHuning 
uchun iqtisodiy tahlil investitsiya loyihasini um um jam iyat m anfaati nuqtai 
nazaridan o ’rganadi. Iqtisodiy tahlil loyihalarga kengroq yondashib, 
darom ad va xarajatlarni baholashda m oliyaviy tahlildan 
farq qiladi. 
Um um an, bu tahlilda darom adlar-xarajatlar oqim ini baholashda m oliyaviy 
tahlilga qaraganda ikki katta o ’zgarishga y o ’l q o ’yiladi.
Birinchidan, investitsiya loyihasini am alga oshirish bilan b o g ’liq 
b o ’lgan ishlab chiqaruvchilar olgan subsidiyalar soliq to ’lovchilam ing 
to ’lovlari bilan qoplanib ketadi. Ikkinchidan, bir loyihani am alga oshirish 
ikkinchi bir loyiha uchun resurslar m iqdori kam ayishiga olib kelishi 
m um kin. M isol uchun, Sam arqand viloyatida 15000 tonna pom idor 
etishtiriladi. Evropa texnologiyasida qayta ishlangan pam idor tom at 
pastasi, agar 110 kg lik asseptek qoplarga qadoqlansa va Evropaning ISO- 
9001 sertifikati bilan kafolatlansa, loyiha valyuta keltiruvchi loyihaga 
aylanadi.
A gar shunday zavod m avjud b o ’lsayu, uning talabi 12000 tonna 
pom idorni qayta ishlashga m o ’ljallangan b o ’lsa, demak, keyingi loyihaga 
faqat 3000 tonna pom idor qolyapti. Q o ’shim cha zahiralar bilan yana 5000 
tonna pam idor etishtirilsa ham ikkinchi turdosh korxonaning loyihasiga 
xom ashyo taqchil b o ’ladi. Bu holda ikkinchi loyiha o ’zi bilan bir xil 
b o ’lgan birinchi loyihaga ziddiyatli loyiha deb baholanishi mumkin. 
B undan xulosa shuki, birinchi loyihaning am alga oshirilishi ikkinchi 
loyihani m oliyalashtirishni sam arasiz qilib q o ’yadi.
B uning asosiy sababi har ikki loyha xom ashyo etishm ovchiligidan 
raqobatdosh mahsulot ishlab chiqara olm ay qolishlari mum kin. Bu holda 
um um jam iyat nuqtai nazaridan iqtisodiy darom ad m oliyaviy darom addan 
past b o ’ladi va buni loyiha bo ’yicha ish boshiashdan oldin hisobga olish 
zarur. M oliyaviy tahlilda foydali deb baholangan loyiha o ’zining salbiy
152

---

ekologik yoki ijtim oiy oqibatlari tufayli iqtisodiy tahlilda foydasiz deb 
baholanishi m umkin.
Loyihaning ekoligik jihatlari bilan bog’liq iqtisodiy xarajatlar 
hisobga olinganda ko ’p hollarda u sam arasiz b o ’lib qolishi mumkin. 
Loyihaning ekologiyaga salbiy ta ’sirini oldini olish uchun tozalash 
inshootlari qurishga to ’g ’ri keladi. Bu holda investitsiya xarajatlari 
k o ’payadi va loyihaning sam aradorligi pasayadi. N atijada loyiha sam arasiz 
deb hisoblanishi mumkin. M oliyaviy tahlil va iqtisodiy tahlil o ’rtasidagi 
farqlam i quyidagicha keltirish mum kin:
1. M oliyaviy tahlilda darom ad va xarajatlarga nisbatan alohida bozor 
baholari q o ’llaniladi.
Iqtisodiy tahlilda m uqobil ijtim oiy qiym atlar (darom adlar va 
xarajatlarga nisbatan yashirin baholar, ekologik darom ad va xarajatlar, 
foydalinilm ayotgan yoki to ’la foydalanilm ayotgan ishlab chiqarish 
om illari) q o ’llaniladi.
2. M oliyaviy tahlilda kapital xarajatlar loyiha xizm at m uddatiga 
taqsim lab chiqiladi (amortizatsiya).
Iqtisodiy tahlilda esa kapital xarajatlar foydalanish (ishlatilish) 
yilidagi bir m arotabalik xarajat summ asi sifatida hisobga olinadi.
3. M oliyaviy tahlilda soliqlar va turli guruhlar o ’rtasidagi boshqa bir 
tom onlam a to ’lovlar hisobga olinadi. Iqtisodiy tahlilda esa bu to ’lovlar va 
soliqlar jam iyat ichidagi transfert to ’lovlari bo ’lgani uchun hisobga 
olinmaydilar.
4. M oliyaviy tahlilda diskontning xususiy stavkasi q o ’llaniladi.
Iqtisodiy tahlilda loyihalar b o ’yicha darom adlar va xarajatlar
oqim larini daromad darajalariga k o ’ra guruhlar b o ’yicha o ’rganiladi.
U m um an olganda, iqtisodiy tahlil loyihaning hom iylariga ham, 
boshqalarga ham ta ’sirini o ’rgangan holda u jam iyat uchun qanchalik 
foydali ekanligini, uni am alga oshirish uchun jam iyat nuqtai nazaridan 
resurs ajratish qanchalik m aqsadga m uvofiqligini tekshiradi.
D arom adlar va xarajatlarni iqtisodiy tahlil qilish resurslardan 
sam araliroq foydalanish m aqsadida iqtisodiy tanlash m uam m osini qulay 
va tushunarli izohlash usulidir. Har bir m am lakat u yoki bu mahsulotni 
k o ’p ishlab chiqara oladi. Lekin bir y o ’la ham m a m ahsulotni ko ’p ishlab

---

chiqarib b o ’lmaydi. SHu sababli resurslardan foydalanishning turli 
variantlaridan birini tanlashga to ’g ’ri keladi. M inimal xarajatlar bilan 
m aksim al natijalarga erishishni ta ’m inlaydigan qilib investitsiyalashga 
erishgan m am lakatgina o ’z resurslaridan oqilona foydalanishni ta ’m inlay 
oladi.
Iqtisodiy tahlil m aqsadi loyiha bilan bog’liq barcha sam aralam i 
k o ’rib chiqish uchun um um iy asos yaratishdir. Bunga:
1. B ozor bitim laridan o ’z aksini topadigan iqtisodiy o ’zgaruvchilarni 
aniqlash (m asalan, uy bahosi u joylashgan xudud sifatini-transport, m aktab 
kabilam ing yaqinligini, uy-joy arxitekturasining u rf b o ’lgan turini, xonalar 
sonini aks ettiradi);
2. Loyihaning turli belgilarini baholashga aholi m unosabatini 
aniqlash 
uchun 
loyihaning 
foydali 
tom onlarini 
xarakterlovchi 
k o ’rsatkichlarga pulda ifodalanm aydigan qiym atlam i kiritish;
3. Loyihalarni bevosita o ’lchanadigan boshqa xarajatlari ham da 
natijalarini taqqoslash imkonini beruvchi chizm alam i ishlab chiqish y o ’li 
bilan erishiladi.
B ular asosida loyihadan olinadigan manfaat unga sarflangan 
xarajatdan oshish-oshm asligi to ’g ’risida murakkab qarorga kelinadi. 
B unda m anfaat (darom ad) va xarajatlar yagona o ’lchov birligida 
ifodalanadi.
Loyihani qabul 
qilish, 
loyiha b o ’yicha iste’mol 
qilinadigan 
resurslardan foydalanish borasidagi muqobil variantlardan hech biri 
m am lakat oldida turgan vazifalar nuqtai nazaridan bundan yuqoriroq natija 
berm asligini anglatadi.
Iqtisodiy tahlil ya’ni darom adlar va xarajatlarni tahlil qilish usullari 
4-5-boblarda da aks ettirilgan. B unda N PV , PI, IRR, CC, PP, ROI kabi 
k o ’rsatkichlari hisoblanadi.
154

---