Investitsiya loyihalari tahlili

13.3. Q altislik uchun m ukofot
Loyiha qaltisligi qanchalik yuqori bo’lsa, uning daromadli bo’lish 
darajasiga talab ham shunchalik yuqori bo’ladi. CHunki katta qaltislikni 
olishga faqat katta foyda sabab bo’lishi mumkin. SHuning uchun qaltislik 
loyihalarni baholashda diskontlash darajasi oshiriladi, ya’ni haqiqiy foiz
169

---

stavkasiga «qaltis uchun m ukofot» ham q o ’shiladi. N PV , IRR va boshqa 
k o ’rsatkichlar yangi diskontlash darajasi b o ’yicha hisoblanadi va 
solishtiriladi. Bu esa investitsiya loyihalarini baholashda qaltislikni ham 
hisobga olishga k o ’m aklashadi.
M isol. Q uyida ikkita m uqobil loyiha b o ’yicha pul oqim lari keltirilgan 
b o ’lib, har ikki loyiha uchun ham diskontlash darajasi 15% ga tengdir.
K o ’rsatkich
1-yil
2-yil
3-yil
Loyiha A
-1900
-1870
4840
L oyiha V
-4025
2880
2880
NPV
a
= -1900+1870,,15 +4840,,152 = 400
NPVB = -4025+2880,,,5+28801<1s2 = 657
V loyiha m a’qul ko ’rinadi, am m o bu erda qaltislik darajasi hisobiga 
olinm adi. Loyiha m utaxassislari A loyihani qaltis siz, V loyihani esa qaltis 
li deb topishdi va qaltis uchun mukofotni 5% m iqdorda hisoblashdi. Endi 
qaltislik m ukofotini hisobga olgan holda ikki loyihani taqqoslaym iz:
D em ak m avjud qaltislikni hisobga olsak A loyiha biz uchun foydali 
ekanini k o ’ramiz.
«Qaltis uchun m ukofot» qanday hisoblanadi? B uning uch turi mavjud:
1. K um ulyativ usul
2. Kapital aktivlam i baholash usuli
3. D iskont norm asini baholash usuli.
K um ulyativ usulda asosan uch xil qaltis hisobga olinadi:
• 
Siyosiy qaltis ;
• 
Loyiha qatnashchilari layoqatsizligi;
• 
K o ’zda tutilgan darom adlam ing olinm asligi qaltis.
Siyosiy qaltislik odatda quyidagi hollarda mavjud b o ’ladi:
• Loyihaga salbiy ta ’sir etadigan tarafga m am lakat qonunchiligining 
o ’zgarishi;
• M ol-m ulkni konfiskatsiya qilish, milliy nizolar;
• K onvertatsiya 
cheklanganligi.
170

---

U m um an siyosiy qaltislik 
m am lakatning investitsion m uhiti bilan 
b og’liq. M axsus reyting firmasi b o ’lm ish B ERI(G erm aniya), SHvetsariya 
banklari asstsiatsiyasi va Eam st & Y oung auditorlik korporatsiyasi dunyo 
m am lakatlarida investitsiyalashda siyosiy qaltis darajasi b o ’yicha reyting 
olib borib, uni doim iy ravishda chop qilib borishadi.
Loyiha qatnashchilari lavoqatsizligi qaltisligi quyidagicha:
• Firm ada m oliyaviy va aylanm a m ablag’lar etishmasligi, va qarzni 
to ’lay olm aslik;
• Loyiha boshqa qatnashchilarining m oliyaviy layoqatsizligi.
Qaltis uchun m ukofot m iqdori loyihani am alga oshirishning iqtisodiy 
tashkiliy taraflari qanchalik puxtaligiga b o g ’liq b o ’ladi. Agar loyiha 
qatnashchilarining bir-biriga va m ajburiyatlariga layoqatliligini m oddiy 
asoslab isbotlashsa qaltislik uchun m ukofot kamayadi. Agar isbotlanm asa 
k o ’payadi.
K o ’zda tutilgan darom odlarning olinm asligi qaltisligi.
Bu turdagi qaltislik asosan loyihaning texnik-tashkiliy taraflari va narx 
tebranishlari bilan b og’liq. B unday qaltislik uchun mukofot loyihaning 
texnik 
va 
iqtisodiy, 
ilmiy 
asoslanganligi 
va 
yana 
m arketing 
o ’rganilganiligi bilan aniqlanadi. Misol, ayrim faktorlar ta ’siri quyidagicha 
hisobga olinadi:
1 .Q o’llaniladigan tehnologiy qaltislik uchun m ukofot,%
- an ’anaviy 0 yangi 2-5
2. Talab va narxning noniqligi
- oldindan mavjud tovarga 0-5
- yangi tovarga 5-10