Ip va gazlamalarni pardozlash to’G’risida umumiy ma’lumot reja: Yyengilsanoat haqida tushuncha

1) oqartirilgan gazlamalar olish uchun ular ohorsizlantiriladi qaynatiladj va oqartiriladi; lozim bo'lsa, merserlanadi, appretlanadi (ayrim gazlama turlariga kumushsimon ipak tusini berish uchun kalandrlanadi);

2. 
   sidirg'a bo'yalgan gazlamalar olish uchun ular ohorsizlantiriladi, qaynatiladi, oqartirib, lozim bo'lsa merserlanadi, bo'yaladi (o'rta va och ranglarga bo'yash uchun) yoki faqat ohorsizlantiriladi va qaynatiladi, lozim bo'lsa merserlanadi, bo'yaladi (qora va to'q ranglarga bo'yash uchun appretlanadi, ayrim gazlama turlariga kumushsimon ipak tusini berish uchun kalandrlanadi);
   
3. 
   gulli gazlamalar olish uchun ular ohorsizlantiriladi, qaynatiladi, oqartiriladi, lozim bo'lsa, merserlanadi, ba'zan bo'yaladi, gul bosiladi va appretlanadi (ayrim gazlama turlariga kumushsimon ipak tusini berish uchun kalandrlanadi);
   
4. 
   melanj va olachipor gazlamalar olish uchun esa ular oqartirilmaydi va bo'yalmaydi. Ular faqat appretlash yoki mexanik ishlov berishlardan o'tishi mumkin. Bunday gazlamalar bo'yalgan toladan ishlab chiqariladi. Shuningdek, ayrim oqartirilgan va bo'yalgan gazlamalarga mexanik ishlovlar ham beriladi (masalan, tuk chiqarish, tuk qirqish va h.k.).
   

Gazlamalarga pardozlash fabrikalarida ishlov berish chog'ida gazlama tolalariga ta'sir qiladigan eritmalarning tarkibi, harorati va ta'sir etish vaqtini eng maqbul holatda doimiy tutib turish juda muhimdir. Shuning uchun hozirgi kunda ishlatilayotgan barcha jihozlarni avtomatik moslamalar bilan ta'minlashga katta e'tibor berilmoqda.
Yengil sanoat — xom ashyoning xilma-xil turlaridan iste`mol buyumlari va mahsulotlari ishlab chiqarishga ihtisoslashtirilgan va bir-biri bilan o’zaro bog’langan sanoat tarmoqlari yig’indisi. Yengil sanoatda tabiiy tolalar — pahta, ipak, jun, zig’ir, jut kabilardan, kimyoviy tolalar - nitron, lavsan, viskoza, acetat, kapron, sun`iy charmlardan xom ashyo sifatida foydalaniladi. Yengil sanoatga xom ashyoni dastlabki ishlash, to’quv, trikotaj va noto’qima matolari, tikuvchilik, charm poyafzal, to’qimachilik — attorlik, gilam va gilam mahsulotlari, kigiz - namat, mo’yna, teri oshlash, sun`iy charm, po’stin chimchish va shu kabi tarmoqlar kiradi.
Insoniyat tarihida yengil sanoat buyumlarini ishlab chiqarish bundan bir necha ming yillar oldin ma`lum bo’lganligi tarihiy adabiyotlarda qayd etilgan. Qo’lda ip tayyorlash va gazlama (mato) to’qish, charmdan poyafzal tikish uchun uni qayta ishlash Hindiston, Hitoy, Misr va O’rta Osiyoda meloddan bir necha asr ilgari ma`lum bo’lgan. O’zbekiston mintaqasida pahtachilik tarihi va bu qimmat baho toladan gazlama to’qish bundan ikki ming yillar oldin boshlangan. Buni arheologik topilmalar va antik mualliflarning ma`lumotlari tasdiqlaydi. Bular ichida bir siqim ko’mirga aylangan pahta chigiti tolasi bilan saqlanib qolgan. Bu ajoyib topilmani Toshkentga O’zbekiston arheologlari - qadimiy pahtachilik bilan dunyoda shuhrat qozongan Farg’ona vodiysidan olib kelganlar. Arheologlar Kuva tumani Chillamazor tepaligida eramiz boshida yonib ketgan uydan qazilmalar paytida yongan uy-ro’zg’or idishlari ichidan kulga aylangan pahta chigitlarini topish bahtiga muyassar bo’lganlar. Topilmalar ekspertlar tomonidan qunt bilan tekshirilgan, ularning aytishicha, bu topilma eng qadimiy pahta naviga mansubdir. Shunday qilib, Vatanimizda pahtachilik bilan shug’ullanish qadimdan ma`lum bo’lganligi aniq; hujjatlar guvohligida tasdiqlangan. Arheologik qazilmalar natijasida yana bir kashfiyot - III - IV asrga mansub kabrdan torilgan bir siqim pahta tolasidan olingan ip gazlama topilgan. Eramizdan oldin IV asrda Aleksandr Makedonskiyning safdoshlari O’rta Osiyoga bostirib kirganlarida Amudaryo bo’ylarida (qirg’oqlari bo’ylab) pahta ekilgan katta dalalarni qurishgan. Mamlakatimiz yengil sanoat mahrulotlarini sanoat asosida ishlab chiqarish XIX asrning oxirida, 1874 yilda Toshkent shahrida pahta tozalash zavodi qo’rilishi bilan boshlangan desa bo’ladi, Rossiyada pahta xom ashyosiga bo’lgan talabning ortishi bilan O’zbekistonda qator pahta tozalash zavodlari, 1881 yilda Samarqand viloyatining Kattaqo’urg’on shahrida, 1890 yilda Xorazm viloyatining Hazorasp tumanila, 1898 yilda Buxoro viloyatining Qorako’l shahrida va Respublikamizning boshqa mintaqalarida zavodlar qurilib ishga tushirildi.
l927 yilda Farg’onada qurilgan pillakashlik fabrikasi Respublikamizda ipakchilik sanoati yaratilishiga asos soldi. 1927 yilda Samarqandda, 1928 yili Buxoro va Margilonda pillakashlik korxonalari qurildi. Toshkent to’qimachilik kombinatining birinchi navbatida 1934 yilda 8ta to’quv dastgohi Farg’ona to’qimachilik fabrikasidan keltirilgan kalava ipi bilan ishladi va Toshkent to’qimachilik kombinatining dastlabki mahsulotini bera boshladi, Shu yilning o’zidayoq, yigiruv fabrikasida 500 urchuq to’quv fabrikasida esa 204 to’quv dastgohi ishga tashirildi. 1935 yilda esa 35630 urchuq, ip, 1152 dastgoh esa gazlama bera boshladi. Korxonada ishlab chiqarayotgan gazlamalarga jilo berish uchun esa pardozlash fabrikasining uskunalari montajini tezlik bilan tugallash kerak edi. 1934 yilning noyabrigacha 1000 gazlamaga gul bosishni ta`minlash quvvatiga ega bo’lgan agregatlar ishga tushirildi. 1930 yilda ishga tushgan Samarqand shoyi fabrikasi hali kam quvvatli bo’lib, uni qayta qurish lozim edi. 1938-42 yillarda mavjud pillakashlik fabrikalarining tazi 10 tutkichli qilib rekonstrukciya qilindi. 1939 yildan boshlab esa 20 tutkichli joriy etila boshlandi. Yaponiyaning "Honda" sistemasidagi 118 tazli Buxoro pillakashlik fabrikasining 2-navbati ishga tushirildi. Marg’ilon pillakashlik fabrikasida esa krep tipidagi turli-tuman shoyi gazlamalar ishlab chiqarish joriy etildi.
1948 yili Toshkent trikotaj fabrikasi ishga tushdi. Qo’qon ip yigiruv-paypoq, to’quv kombinati kengaytirildi. Asrimizning 50 yillarida dunyoda kimyoviy tolalarni ishlab chiqarish ancha ko’paydi, bu esa shu tolalardan gazlamalar ishlab chiqarish hajmini oshirishni taqazo etdi. 60-yillarning o’rtalarida Namanganda "Kastyumbob va shtapel gazlamalar ishlab chiqarish" kombinati qo’rilishi boshlandi. Shu yillar O’zbekistonda trikotaj ishlab chiqarish ham rivojlandi. Toshkentda "Malika" trikotaj ishlab chiqarish birlashmasi, Andijonda ichki trikotaj buyumlari fabrikasi va boshqalar tashkil etildi. 70-yillarda Hivada gilam kombinati ishga tushirildi. Shu yillarda yana bir yirik ip gazlamalar ishlab chiqarish korxonasi — Buxoro to’qimachilik kombinatining birinchi navbati ishga tushdi. 70-80 yillarda, umuman, O’zbekistonda ko’plab to’qimachilik korxonalari tashkil etildi. Respublikada etishtiriladigan pahta tolasini ko’proq qayta ishlash maqsadida Andijonda ip gazlamalar ishlab chiqarish kombinati, viloyatlarning kichik shaharlari va tumanlar markazlarida nisbatan kichik quvvatli yigiruv, to’quv, yigiruv-to’quv fabrikalari ishga tushirildi. 1994-2000 yillarda Respublika yengil va to’qimachilik sanoatida 15 ga yaqin qo’shma korxonalar tashkil etilib, ularda sohaning umumiy hajmidan 20,6 foiz mahsuloti ishlab chiqarildi, eksportga sotilgan mahsulot esa 88,1 foizni tashkil etish imkonini berdi. Pahta tolalarini yigirish natijalarida olingan iplardan ishlab chiqarilgan matolar ip gazlama deb ataladi.
Ip gazlamalarning turlari juda ko’p va xilma - xildir. Ularni ishlab chiqarishda pahta tolasidan karda (oddiy tarash), qayta tarash va apparat tizimida halqali va pnevmomehanik mashinalarida yigirilgan turli chiziqli zichlikdagi yakka, pishitilgan va shakldor iplar ishlatiladi. Ayrim xollarda bu gazlamalarni ishlab chiqarishda sof pahta tolalaridan yigirilgan iplardan tashqari, aralash (pahta tolasi bilan kimyoviy tolalar aralash) masidan yigirilgan iplar ham ishlatiladi.
Savdo preysko’ra nti bo’yicha ip gazlamalar bir necha guruhlarga bo’linadi: chitlar, byazlar (surup), ich kiyimlik gazlamalar, satinlar, ko’ylaklik gazlamalar, kiyimlik va h.k. Maishiy gazlamalar assortimentining katta qismi dastlab olti guruhga kiradi, ba`zi guruhlar kichik guruhlarga bo’linadi. Masalan, ichki kiyimlik gazlamalarning byaz, mitkal’ (chit) va mahsus xillari bor. Ko’ylaklik gazlamalar yozgi, qishki, mavsumiy va boshqa tola aralashmali xillariga bo’linadi. Chit - o’rta yug’onliklagi oddiy tarash (karda) tizimida yigirilgan, polotno o’ralishida to’qilgan gazlama. Xom chit ishlab chiqarishda mitkal’ deb ataladi. Chitning tandasiga 18,5 va 20 teks, arqoqiga 15,3 yoki 18,5 teks yigirilgan ip ishlatiladi. Tanda bo’yicha nisbiy zichlik 49-53 foiz arqoq bo’yicha 39-43 foiz. Chitlarning sirt zichligi (1 m² matoning massasi) — 92-103 gr.
Ko’ylaklik gazlamalar juda turli - tuman. Bu guruhga yozgi, qishgi, mavsumiy va kimyoviy tolalar aralashmasida to’qilgan gazlamalar kiradi. Yozgi gazlamalar kichik guruhiga siyrak, yupqa va yengil gazlamalar kiradi. Ular, asosan, naqsh bosib pardozlanadi, lekin oqartirilganlari ham bo’ladi.
Maya, volaja, vual, markizet, batist qayta tarash tizimida yigirilgan ingichka iplardan polotno o’rilishda to’qiladi. Kanier, bahor, krep mayda naqshli o’rilishda to’qiladi.
Mavsumiy ip gazlamalar kichik guruhiga klassik gazlamalar — poplin, tafta, kashimer, shotlandka, pike va boshqalar kiradi. Poplin - qayta tarash tizimida yigirilgan va pishitilgan ipdan polotno o’rilishida to’qilgan zich gazlama. Mersirizaciyalab oqartirib och rangga bo’yab tanda bo’yicha katta zichligi natijasida hosil bo’ladigan ko’ndalang yo’li bo’ylab ishlab chiqariladi. Sirt zichligi 100-120 gr/sm² .
Gazlama — arkok va tanda iplarining oʻrilishidan hosil boʻladigan, pardozlangan va ishlatishga tayyor mato. Oʻlchab — gazlab (qarang Gaz) sotilganligi uchun shunday nomlangan. G. qadimda daraxt poʻstloqlaridan qoʻlda, keyinchalik tolalardan yogʻoch dastgoxlar, doʻkonlar, toʻquv stanoklarida toʻqilgan. Hozir asosan avtomat stanoklarda toʻqiladi.

Oqartirilgan, sidirgʻa yoki gulli, oʻng tomoni tukli va tuksiz G.lar boʻladi. G.dan kiyim-kechak tikiladi, roʻzgʻor buyumlari tayyorlanadi, u texnikaning turli sohalarida ishlatiladi. G.lar tanda (oʻrish, boʻylama) va arqoq (enlama) iplarning oʻrilishi, ularning materiali, eni, pardoz turlari, ishlatilishi bilan bir-biridan ajraladi (ip gazlama, jun gazlama, ipak gazlama va h. k.). G.ning pishiqlik, kirishuvchanlik, choʻziluvchanlik, qalinlik xossalari bor. Pishiqlik — tanda va arqoq iplarining pishitilishi va oʻrilishiga bogʻliq, u maxsus dinamometr yordamida anikdanadi. Choʻziluvchanlik — tanda va arqoq iplari yoʻnalishida tortilganda yirtilguncha uzayishi. Dinamometrda pishiqlikni oʻlchash vaqtida aniqlanadi. Kirishuvchanlik — saqlash, hoʻllash, yuvish va b. hollarda oʻlchamining qisqarishi. U tanda va arqoq iplarining materiali va xossalari, toʻqimaning tuzilishi hamda pardozlash xillariga bogʻliq; G. 3—10% kirishishi mumkin. Qalinligi tanda va arqoq iplarining yoʻgʻonligiga, zichligi va pardoz turlariga bogliq. Kiyimlik G. larning qalinligi 0,1—5,0 mm, texnikada ishlatiladiganlariniki bundan qalin boʻladi. Qalinlik maxsus asboblar bilan oʻlchanadi. G.larni pardozlashda tukini yoʻqotish, ohorini toʻkish, oqartirish, boʻyash, gul bosish, tarash va b. ishlar bajariladi. Tukini yoʻqotish — G. yuziga chiqib qolgan ip va tolalarni olib tashlash; kuydirish yoki qirqish yoʻli bilan bajariladi. Kuydirish uchun G.lar qizitilgan metall yuzasidan yoki gaz alangasi ustidan tez oʻtkaziladi. Qirqish esa maxsus mashinalarda tez aylanuvchi pichoqlar yordamida bajariladi. Bunda G. tekis va chiroyli boʻlib chiqadi. Ohorini toʻkish — tanda iplaridagi ohorni yuvish, bunda G. maxsus eritmali hovuzda ivitiladi, soʻngra yuvib ohordan tozalanadi. Ohori toʻkilgan G. boʻyaladi, gul bosishda boʻyovchi moddalar iplarga yaxshi oʻrnashadi va yuvilganda aynimaydi. Oqartirish — toʻqimadagi tabiiy sargʻish rangni yoʻqotib, gazlamaga oq tus berish. G.lar toʻliq oqartirilgandan soʻng boʻyaladi yoki gul bosiladi. Sidirgʻa boʻyash — G.larni turli ranglar bilan bir xil qilib boʻyash. Gul bosish — G.ning oʻng tomoniga turli ranglardan maxsus mashinalarda bezaklar tushirish. Tarash — toʻqimadagi arqoq iplarini titib, tolalarini yuzaga chiqarish jarayoni. Bu jarayon ninalik tasma (kardolenta) yordamida tarashlash mashinalarida bajariladi. Bunda G.lar (movut, paxmoq va b.) issiq saqlaydigan va mayin boʻladi. Xonalarni bezash, mebellarga qoplash, eshik va derazalarga tutish uchun ishlatiladigan G. bezak mato deb ataladi. Bundam matolar toʻqiladi yoki pardozlash vaqtida gul bosib tayyorlanadi. Ular pishitilgan har xil rangli iplardan (paxta, jun, ipak va kimyoviy tolalar hamda metall iplardan) toʻqiladi. Bezak G.lar jakkard mashinasi yordamida yirik gulli oʻrilishda toʻquv dastgoxlarida yoki qoʻlda toʻqiladi. Oʻngi tekis, gʻadirbudur va tukli boʻladi. Bunday gazlamalar pishiq, yorugʻbardosh boʻlishi kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. E. Olimboev, Sh.R. Davirov «O’zbekiston to’qimachilik sanoati mahsulotlari va ularni ishlab chiqarish texnologiyasi», Toshkent, 2002.
2. M.T. Budnikov, Sh.R. Marasulov «Pahta, kimyoviy tolalarni yigirish» 1-kism, 1979.
3. R.S.Salomova, D.R.Tiyosova «Yigirish mahsus texnologiyasi», Toshkent, 2006.