Iqbol mirzo lirikasining leksik-semantik xususiyatlari

Ilking tegsin ilk bor!» («Dedi», 110-bet)

Meni unutolmay qiynalar qishloq,

Turnalar yig‘ladi osmonlarda.
Tovonimni qo‘msab, qabarar tuproq,
Qolarman tuproqning tovonlariga! («She’rim», 106-bet)


Tongda derazamdan siniq nur tushar,
Ne tongkim, bugun ham namlidir ko‘zlar.
Axir tushimda ham suvlar sepishar
Ko‘ylaklari bilan cho‘milgan qizlar…
(«Saraton», 128-bet)
Paronimlar deb fonetik tarkibi boshqa- boshqa, talaffuzdagina o‘xshash, yaqin bo‘lib qolgan so‘zlarga aytiladi.
«Paronimlarga asoslangan uslubiy figura paronomaziya deb yuritiladi. Badiiy adabiyotda paronomaziyadan ifodalilik, ohangdorlikka erishish, komik effekt yaratish, so‘z o‘yini hosil qilish kabi maqsadlarda foydalaniladi». Badiiy adabiyotda o‘xshash so‘z (paronim)lar qahramonlar nutqini ivdividuallashtirish, ularning ma’naviy hamda lisoniy saviyasini ko‘rsatish uchun ham ishlatiladi. Ba’zan paronimlardan komik effekt yaratish maqsadida foydalanilgan.
Iqbol Mirzo she’rlarida paronimlar ishlatilgan:
Ertaga
erlar aylanadi erkakka,
Guzarla fayziyob,
Lak-lak laylakka
To‘lar Afrosiyob. («Cho‘pchak», 156-bet)

Qarshimda kundan-kun so‘lg‘in, xor –

Gulga suv purkaysiz beozor.
Zarim bor, zo‘rim bor, zorim bor,
Mendan soviyapti ko‘nglingiz.
(«Mendan soviyapti…», 44-bet)

Bo‘yningdan ketgan yo‘q hali dor izi,

qo‘y, qora kunlarning o‘chsin qorasi!
Sen borsan – Temurning ulug‘ vorisi,
Osmoningga qaytdi oylaring, o‘zbek. («O‘zbek», 30-bet)

Kimga yotdir, yana kimga yoddir Rustam,

Men bitmagan eng shohona baytdir Rustam,
Firdavsiyning dostoniga qaytdi Rustam,
Rustam polvon yiqildi.
(«Rustam polvon yiqildi» 118-bet)
Tilda zid ma’noli so‘zlarning mavjudligi badiiy nutqning ifodaliligi, ekspressivligi, ta’sirchanligini ta’minlashda qulay vositalardan biridir. Sharq adabiyotida juda qadim zamonlardan buyon tildagi bu ifoda imkoniyatidan keng foydalanib kelingan. Shoir uchun juda zarur bo‘lgan san’atlardan biri tazoddir. Bu san’at yana mutobaqa, tiboq, tatbiq, muttazod, ittizod va takofu deb ham ataladi. Bu san’atda, badi’ashunoslarning aytishicha, zid ma’noli so‘zlardan foydalaniladi».¹ Yevropa filologik an’anasida bu san’at «antiteza» deb yuritiladi. Badiiy matnning lingvopoetik tahliliga bag‘ishlangan ishlarda zidlantirish, qarshilantirish atamalaridan foydalaniladi. Zid ma’noli so‘zlarni yonma-yon qo‘llash orqali tushunchalar, belgilar, holatlar, obrazlar zidlantiriladi. Odatda, lisoniy va kontekstual yoki nutqiy zid ma’noli so‘zlar farqlanadi. Ba’zan mahoratli yozuvchilar qahramonlar ruhiyatidagi kontrastlikni bo‘rttirib tasvirlash maqsadida muayyan bir kontekstual sinonimik qatordagi bir necha so‘zni boshqa bir kontekstual sinonimik qatordagi bir necha so‘zga birdaniga zidlantiradilar.