Iqtisodiy axborotlarni qayta ishlash texnologiyalari article · January 021 citations reads 19,071 authors

---

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: 
https://www.researchgate.net/publication/349100896
IQTISODIY AXBOROTLARNI QAYTA ISHLASH TEXNOLOGIYALARI
Article
· January 2021
CITATIONS
0
READS
19,071
2 authors:
Nurmuxamad Duisenov
Chirchik state pedagogical Institute
188
PUBLICATIONS
311
CITATIONS
SEE PROFILE
Bekjan Akhmedov
Chirchik state pedagogical institute
121
PUBLICATIONS
950
CITATIONS
SEE PROFILE
All content following this page was uploaded by 
Nurmuxamad Duisenov
on 07 February 2021.
The user has requested enhancement of the downloaded file.

---

IQTISODIY AXBOROTLARNI QAYTA ISHLASH TEXNOLOGIYALARI 

Abstract
: Iqtisodiy axborot tizimi - bu professional faoliyatda axborot 
jarayonlarini avtomatlashtirishga mo'ljallangan texnik dasturiy va tashkiliy 
choratadbirlar majmui. 
Avtomatlashtirilgan axborot tizimi kasbiy faoliyat jarayonida ma'lumotlarni 
qayta ishlash uchun ba'zi axborot texnologiyalarini joriy qilishni ta'minlaydi.
Iqtisodiy ob'ektni boshqarish samaradorligi va sifatini oshirish, shuningdek 
korxonaning iqtisodiy faoliyatini tahlil qilish uchun iqtisodiy axborotni tayyorlash, 
olish, qayta ishlash, uzatish, hisobga olish, nazorat qilish uchun zamonaviy axborot 
texnologiyalaridan foydalanishga asoslangan keng qamrovli axborot tizimini 
yaratish kerak. Kurs loyihasining maqsadi - " (ulgurji savdo) iqtisodiy ma'lumotlarni 
qayta ishlash tizimini avtomatlashtirish. 
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni hal etish talab etiladi: 

Axborotni qayta ishlashning avtomatlashtirilgan tizimining maqsadini 
aniqlash; 

Axborotni qayta ishlashning iqtisodiy tizimlari talablari va tuzilishini 
ko'rib chiqish 

Ob'ektning umumiy tuzilishini aniqlash; 

Ma'lumotlar bazasini yaratish; 

Domen modelini tavsiflang. 
Avtomatlashtirilgan axborotni qayta ishlash tizimining maqsadi. Boshqarish 
tizimlarini avtomatlashtirish masalalarini ko'rib chiqishda, birinchi navbatda, 
avtomatlashtirishni aniqlashtirishimiz kerak, ya'ni avtomatlashtirish ob'ektlarini 

---

aniqlab olishimiz kerak. Avtomatlashtirish ob'ektlarini aniqlash uchun korxonaning 
ishlash jarayonini tahlil qilish kerak. Tahlil natijasida boshqaruv tizimida 
ma'lumotlarni qayta ishlash jarayonining tavsifi olinishi kerak, bu jarayon 
elementlari aniqlanadi. Har qanday boshqaruv vazifasini hal qilishda axborotni 
qayta ishlash jarayonini tahlil qilish, unda kiritilgan ma'lumotni ma'lum bir natijaga 
qayta ishlashning aniq mexanizmini amalga oshirishni o'z ichiga olgan va 
mansabdor shaxslar tomonidan individual ravishda amalga oshiriladigan o'zaro 
bog'liq bo'lgan uchta turdagi axborotni ajratib olishga imkon beradi. Insonning 
kundalik mеhnat faoliyati tashqi muhit togrisidagi axborotlarni qabul qilish va 
toplash, turli masalalarni еchish uchun zarur bolgan malumotlarni aniqlash, qayta 
ishlash kabi amallarni bajarish bilan bogliq boladi. Shu sababli, ham yuqoridagi 
amallar majmuasi, ularni tatbiq etish usullarini vositalari axborot tizimlarini (AT) 
yaratish uchun asos bolib xizmat qiladi. 
Axborot tizimlarining asosiy maqsadi foydalanuvchilarni tеgishli sohaga 
taaluqli bolgan axborot bilan taminlashiga qaratilgan. EHMlarning yaratilishi 
natijasida avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini (AAT) hosil qilish imkoniyatlari 
paydo boldi. 
Hozirgi kunda AATning rivojlanishi ikki yonalishda olib borilmoqda. 
Birinchi yonalish – avtonom fayllar asosida axborot tizimlarini hosil qilish. 
Bunday ATning imkoniyat doiralari chеgaralangan va oddiy tuzilishiga ega. Ular 
avtonom fayllar toplamini qayta ishlash hamda hujjatlarni chiqarish amallarini 
bajaradigan dasturlar majmuasidan tashkil topadi. Bunday tizimlar quyidagi 
kamchiliklarga ega: 
- malumotlarning takrorlanishi; 
- fayllarni yuritish murakkabligi; 
- fayllar bilan birgalikda ishlash qiyinligi; 

---

- dasturlarning malumotlarga bogliqligi va boshqalar. 
Ikkinchi yonalish - malumotlar bazasini hosil qilish. Malumotlar bazasi asosida 
hosil qilingan AT foydalanuvchilar majmuasiga xizmat korsatadi va yuqorida 
korsatilgan tizimlar juda kеng tarqalmoqda. 
AATning faoliyati axborotlarni toplash va qayta ishlash bilan bogliq. Tizimga 
kiritilayotgan va foydalanuvchiga bеrilayotgan axborotlar hujjatlar korinishda 
shakllanadi. Shu sababali ham hujjat moddiy obеkt hisoblanadi va malum bir tartib 
asosida rasmiylashtirilgan axborotlar toplamidan iborat boladi. AATda axborot 
manbai sifatida odamlar va tеxnik vositalar hisoblansa, istеmolchi sifatida turli 
foydalanuvchilarni uch guruhga ajratish mumkin: tizimning mamuriyati, 
dasturchilar va oxirgi istеmolchilar. Foydalanuvchilarning AAT ga murojaati talab 
asosida amalga oshiriladi. Talab-mavsumlashtirilgan xabar bolib, unda tеgishli 
malumotlarni qidirish shartlari va ular ustidan bajarilishi lozim bolgan vazifalar 
korsatiladi. Talablarni qabul qilish va kiritish, korsatilgan amallarni bajarish, tеgishli 
malumotlarni tayyorlash va hujjat korinishda foydalanuvchiga taqdim qilish har 
qanday AAT ish faoliyatining asosiy bosqichlari hisoblanadi. Hozirgi kunda AATlar 
inson faoliyatining turli sohalarida, masalan, xalq xojaligi tarmoqlarini 
boshqarishda, 
ilmiy-tadqiqot 
ishlarini 
boshqarishda, 
marif 
sohasida 
loyihalashtirishda qollanilmoqda. Bunda quyidagi ikki usulning biridan 
foydalaniladi: AATdan avtonom foydalanish. Bunda AAT boshqa tizim tarkibiga 
kirmaydi, balki mustaqil faoliyat korsatadi. Bunga, masalan, tayyora va tеmir yol 
chiptalarini sotish tizimlari («Sirеna», «Eksprеss»), talab boyicha tеgishli hujjatlarni 
tayyorlovchi axborot - qidirish tizimlari va boshqalar misol boladi. AAT dan yuqori 
darajali boshqarish tizimining tarkibiy qismi sifatida foydalanish. Bunda hosil 
qilingan chiquvchi malumotlardan tizimning boshqa elеmеntlari faoliyatida ham 
qollaniladi. 
Bunday 
AATga, 
masalan, 
axborot 
- 
oqitish 
tizimlari, 
loyihalashtirishning avtomatlashtirilgan tizimlari, avtomatlashtirilgan boshqarish 
tizimlari misol boladi. Hujjatli axborot qidirish tizimi (XAQT) hujjatlashtirilgan 
malumotlarni saqlash va qayta ishlashni amalga oshiradi. Kutubxona faoliyatining 

---

avtomatlashtirilgan tizimi XAQT ga misol boladi. 
Faktografik axborot qidirish tizimi (FAQT) raqmli va mantli malumotlarni 
saqlashda va qayta ishlashda qollaniladi. Tashkil qilinayotgan AATning asosiy 
qismi FAQT turidagi tizimga misol boladi. Malumotlarni ishlash usuliga kora AAT 
ikki qismga: axborot -malumotnoma tizimi (AMT) va malumotlarni ishlashning 
avtomatlashtirilgan tizimi (MIAT)ga bolinadi. 

---