Iqtisodiyot ” kafedrasi

Eksport-import operatsiyalaridan olingan daromad va xarajatlar tahlili

Bozor munosabatlari sharoitida tahlil ishlarining muvaffaqiyati ko’p jihatdan uni qanday tashkil etilganligiga va rejalashtirishga bog’liqdir. Odatda analetik ishlarida nafaqat korxonani boshqaruv tarkibi, balki boshqaruvning funksional organlari, jamoatchilik a’zolari hamda mehnat jamoasigacha qatnashishi mumkin bo’ladi. Asosiy faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlilini amalga oshirishdan asosiy – maqsad korxona operatsion faoliyatining barcha tomonlari natijalarini, bieinchi navbatda, uning zaif va oqsoq tomonlarining natijalarini chuqur tahlil qilish, mavjud imkoniyatlarni aniqlash va ularni xo’jalik faoliyatiga jalb qilish, mavjud imkoniyatlarni aniqlash va ularni xo’jalik faoliyatiga jalb qilish asosida xarajatlarni kamaytirish orqali boshqaruv samaradorligini ashirish yo’llarini ko’rsatishdan iborat.Iqtisodiy adabiyotlar va iqtisodiy tahlil amaliyotida asosiy faoliyatidan olingan daromad va xarajatlar tahlilini tashkil etishning quydagi bosqichlari keltirib o’tilgan:

• 
  Operatsion faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlili ob’ekti va predmetini tanlash va rejasini (dasturini) tuzush
  
• 
  Operatsion faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlili uchun zarur bo’lgan hisobot materiallarini yig’ish;
  

Operatsion faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlilini o’tkazishning reja va dasturini tuzish bosqichida tahlilning dasturi va rejasini tuzib olish operatsion faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlilini tashkil etishning asosiy qismidir. Bu bosqichda operatsion faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlili ishlari nimadan boshlanishi, operatsion faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlili o’tkazuvchi komissiyaga kimlar kiritilishi hamda operatsion faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlili ishlarini nima bilan yakunlanishi ko’rsatib o’tiladi.Operatsion faoliyatdan olingan daromad lar tahlili jarayoni da korxona faoiyatining barcha tomonlarini ifodalovchi ko’rsatkichlar bilan uzviy bog’langan holda foyda kompleks tarizda tahlil etilishi maqsadga muvofiqdir. Foyda miqdorini tahlil etishda gorizantal va verikal tahlil metodlari muhim o’rin tutadi.Vertikal tahlil orqali foyda turlari tarkibidagi strukturaviy o’zgarishlariga baho beradi. Foyda solig’I to’lagunga qadar foydaga nisbatan yalpi foyda, davr xarajatlari, operatsion faoliyatning boshqa jarayonlaridan ko’rilgan daromad, operatsion faoliyatning foydasi, moliyaviy faoliyat bo’yicha daromad va xarajatlar, umumxo’jlik faoliyatining foydasi, favqulodda foyda va zararlarning tutgan ulushlari o’tgan yildagi malumotlar bilan taqqoslanadi va tegishli xulosa beriladi.Bozor munosabatlari sharoitida xo’jalik yurituvchi subektlarning moliyaviy natijalari tarkibida asosiy o’rinni mahsulot (ish, xizmatlarni) sotishdan olingan yalpi foyda tashkil etadi. Moliyaviy natijalarning asosiy qismini mahsulot (ish, xizmatlarni sotishdan shakillanganligi sababli tahlilda asosiy etibor ushbu qatorning rejaga va o’tgan yillarga nisbatan o’zgarishi va omilli ta’siriga qaratiladi.¹²
Eksport-import operatsiyalari bo‘yicha samaradorlik ko‘rsatkichlari sifatida eksport-import operatsiyalari bo‘yicha daromadlar va xarajatlarning nisbiy o‘zgarishlariga baho beriladi va ularning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar o‘rganiladi. Eksport-import operatsiyalaridan olinadigan foyda summasining oshishi birinchidan, korxona iqtisodiy rivojiga ta’sir etsa, ikkinchi tamondan, mamlakat valuta rezervining shakllanishi va uning ortishiga imkon beradi. Korxonada valuta tushumlarining ortishi esa erkin iqtisodiy harakatda bo‘lish va chet el bilan aloqalarning rivojlanishida muhim moliyaviy tayanch bo‘ladi. Eksport operatsiyalari tahlilida eksport hajmidan olingan natija va uning rentabelligiga muhim e’tibor beriladi. Buni quyidagi bog‘lanishlar asosida aniqlashimiz mumkin.

4-rasm¹³

Korxonada eksport hajmidan olingan foyda summasi o‘tgan yilga nisbatan 10000 ming so‘mga ortgan. Bu o‘zgarish bevosita eksport hajmining yoki olingan daromadlar summasining o‘zgarishi hisobiga hamda eksport qilingan mahsulot, ish va xizmatlar ishlab chiqarish tannarxining o‘zgarishi hisobiga ro‘y bergan. Buni quyidagi bog‘lanishlar orqali topishimiz mumkin. Agarda korxona eksport operatsiyasidan o‘tgan yil mahsulot, ish va xizmatlarni ishlab chiqarish tannarxida joriy davr tushumlariga yoki daromadlariga ega bo‘la olganda korxona qo‘shimcha qancha foydaga ega bo‘lishi mumkin edi. Buni quyidagicha aniqlash mumkin, ya’ni mahsulot, ish va xizmatlar joriy davr eksportidan olingan daromad summasidan ularning o‘tgan davr bo‘yicha ishlab chiqarish tannarxi chegirilgan holda 12000-85000=35000 ming so‘m. Demak, korxona bu holatda qo‘shimcha 35000 so‘mlik foydaga ega bo‘lgan bo‘lar edi.
1. Eksport hajmining o‘zgarishi hisobiga olingan foyda summasi:
35000-15000=+20000 ming so‘m.
2. Eksport qilingan mahsulot, ish va xizmatlar ishlab chiqarish tannarxining o‘zgarishi hisobiga o‘zgarishi:
25000-35000=-10000 ming so‘m.
Har ikkala omil ta’sirida eksport hajmidan olingan foyda summasi=[phone]=+10000 ming so‘m bo‘lgan. Korxonada mahsulot eksporti bo‘yicha foydalilik, ya’ni rentabellik darajasi 5,8 foizga o‘sgan. Bu o‘zgarishni ham yuqoridagi bog‘lanishda aniqlash mumkin. Shartli rentabellik=25000/100000*100=25 %
1. Foyda summasining rentabellikka ta’siri:
25,0-15=+10,0 %
2. Tushum summasining rentabellikka ta’siri:
20,8-25,0=-4,2 % Har ikkala omil ta’sirida eksport hajmi rentabelligi 5,8 % ga ortgan.

Xulosa
Bozor munosabatlari sharoitida tahlil ishlarining muvaffaqiyati ko’p jihatdan uni qanday tashkil etilganligiga va rejalashtirishga bog’liqdir. Odatda analetik ishlarida nafaqat korxonani boshqaruv tarkibi, balki boshqaruvning funksional organlari, jamoatchilik a’zolari hamda mehnat jamoasigacha qatnashishi mumkin bo’ladi. Asosiy faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlilini amalga oshirishdan asosiy – maqsad korxona operatsion faoliyatining barcha tomonlari natijalarini, bieinchi navbatda, uning zaif va oqsoq tomonlarining natijalarini chuqur tahlil qilish, mavjud imkoniyatlarni aniqlash va ularni xo’jalik faoliyatiga jalb qilish, mavjud imkoniyatlarni aniqlash va ularni xo’jalik faoliyatiga jalb qilish asosida xarajatlarni kamaytirish orqali boshqaruv samaradorligini ashirish yo’llarini ko’rsatishdan iborat.Iqtisodiy adabiyotlar va iqtisodiy tahlil amaliyotida asosiy faoliyatidan olingan daromad va xarajatlar tahlilini tashkil etishning quydagi bosqichlari keltirib o’tilgan:Operatsion faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlilini o’tkazishning reja va dasturini tuzish bosqichida tahlilning dasturi va rejasini tuzib olish operatsion faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlilini tashkil etishning asosiy qismidir. Bu bosqichda operatsion faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlili ishlari nimadan boshlanishi, operatsion faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlili o’tkazuvchi komissiyaga kimlar kiritilishi hamda operatsion faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlili ishlarini nima bilan yakunlanishi ko’rsatib o’tiladi.Operatsion faoliyatdan olingan daromad lar tahlili jarayoni da korxona faoiyatining barcha tomonlarini ifodalovchi ko’rsatkichlar bilan uzviy bog’langan holda foyda kompleks tarizda tahlil etilishi maqsadga muvofiqdir. Foyda miqdorini tahlil etishda gorizantal va verikal tahlil metodlari muhim o’rin tutadi.Vertikal tahlil orqali foyda turlari tarkibidagi strukturaviy o’zgarishlariga baho beradi. Foyda solig’I to’lagunga qadar foydaga nisbatan yalpi foyda, davr xarajatlari, operatsion faoliyatning boshqa jarayonlaridan ko’rilgan daromad, operatsion faoliyatning foydasi, moliyaviy faoliyat bo’yicha daromad va xarajatlar, umumxo’jlik faoliyatining foydasi, favqulodda foyda va zararlarning tutgan ulushlari o’tgan yildagi malumotlar bilan taqqoslanadi va tegishli xulosa beriladi.
Bozor munosabatlari sharoitida xo’jalik yurituvchi subektlarning moliyaviy natijalari tarkibida asosiy o’rinni mahsulot (ish, xizmatlarni) sotishdan olingan yalpi foyda tashkil etadi. Moliyaviy natijalarning asosiy qismini mahsulot (ish, xizmatlarni sotishdan shakillanganligi sababli tahlilda asosiy etibor ushbu qatorning rejaga va o’tgan yillarga nisbatan o’zgarishi va omilli ta’siriga qaratiladi.