Iqtisodiyotdagi axborot komplekslarda raqamli texnologiyalardan foydalanish

IQTISODIYOTDAGI AXBOROT KOMPLEKSLARDA
RAQAMLI TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH
Raqamli iqtisodiyotda kriptovaluta va raqamli pullarning ishlash
texnologiyasi
Butun jahonda zamonaviy axborot texnologiyalarini rivojlanishi barcha
sohalarni tubdan o‘zgarishlarga olib keldi, shu jumladan iqtisodiyot sohasida ham
turli xil ish yuritish faoliyatlari rivojlana boshladi. Internet tarmog‘ining
rivojlanishi bizga web texnologiyalarini, avtomatlashtirilgan ish joylarini, ekspert
tizimlarini, intellektual tizimlarini va bir qancha boshqa tizimlarni kirib kelishiga
sabab bo‘lmoqda. German Gref o‘zining ochiq ma’ruzasida “2015 yil – bu axborot
texnologiyalari asridan raqam lashtirish asriga o‘tish yilidir”. Shuning uchun ham
hozirgi kunda internet iqtisodiyot tushunchasi raqamli iqisodiyot deb kirib
kelmoqda.
Raqamli iqtisodiyot (elektron, raqamli, web, Internet-iqtisodiyot) - bu
sohani samaradorligini oshirish va rivojlantirishda intellektual va axborot
tizimlarni ham ohang foydalanishdir. Bunga korxonalarni boshqaruv faoliyatlarini
internet orqali amalga oshirishi va elektron tijorat bilan bog‘liq raqamli
texnologiyalarga asoslanishi, elektron mahsulotlar va xizmatlar bilan ishlab
chiqarilgan va sotadigan xo‘jalik faolityatini kiritish mumkin.
Raqamli iqtisodiyotning shakllanishi mamlakatimiz strategik
rivojlanishining asosiy maqsadlaridan biridir. Bu alohida, qo‘shimcha sanoatni
yaratish emas, balki u hayot tarzidagi tub o‘zgarishdir, Rossiyada biznesni va
ijtimoiy sohani yanada rivojlantirish uchun yangi mustahkam poydevorni barpo
etishdir.
Faol texnologik transformatsiya bu jarayonning inkor etilmaydigan
mexanizmi hisoblanadi. Bugungi kunda iqtisodiy jarayonlarni optimallashtirish
uchun qanday raqamli vositalar qo‘llaniladi va ertaga faol ravishda joriy qilinadi -
to‘lqinlar platformasi yaratuvchisi va bosh direktori Aleksandr Ivanovga ma’lum
368
qiladi.
Hozirgi kunda raqamli iqtisodiyot tushunchasi bir qator mamlakatlarning
iqtisodiy nazariyasi va amaliyotida paydo bo‘ldi. Bu raqamli texnologiyalarning
jadal rivojlanishi, axborot sohasida inqilob va iqtisodiyotning globallashuv
jarayonlarini tezlashtirish bilan ajralib turdi. Ulardan foydalanish samaradorligi
ortib borayotgan bilimga aylantirildi va ijtimoiy-iqtisodiy aloqalar tobora kengayib
bormoqda. Bozor sub’ektlarining faoliyatida raqamli transformatsiyalarning asosiy
omili raqamli madaniyatni rivojlantirishdan iborat. Jamiyatni ijtimoiy va iqtisodiy
isloh qilishning hozirgi bosqichida atrof-muhit jamiyatning institutsional
tuzilishiga xos xususiyatlarini keltirib chiqarmoqda va bu asosda yangi
tushunchalar va yondashuvlarni shakllantirishga zarurat tug‘diradi.
Iqtisodiyot va jamiyatning "raqamlashtirish" jarayoni (ingliz tilida –
digitization ya’ni, raqamlashtirish, ba’zan esa digitalization ya’ni raqamlashtirilishi
ma’nosini bildiradi.) haqida gapirganda, birinchi navbatda, terminologiyaga aniqlik
kiritish kerak. Eng keng ma’noda "raqamlashtirish" jarayoni odatda raqamli
texnologiyalarni keng qo‘llash va assimilyasiya qilish tashabbusi bilan boshlangan
ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishni anglatadi. axborotni yaratish, qayta ishlash,
almashish va uzatish texnologiyalaridir16.
Raqamli iqtisodiyot tushunchasiga bir qator ta’riflar berilgan. Jumladan,
iqtisodiyot fanlari doktori, Rossiya Fanlar akademiyasining muxbir a’zosi
V.Ivanov "Raqamli iqtisod - haqiqatimizni to‘ldiradigan virtual muhit" - deb ta’rif
bergan.
Tomsk davlat universitetining professori, R. Meshcheryakovning fikricha
"raqamli iqtisod" atamasiga ikkita yondashish mavjud deb hisoblaydi. Raqamli
texnologiyalar asosida iqtisodiyotning va elektron tovar va xizmatlar eksklyuziv
domen tavsiflovchi raqamli iqtisodiyot: birinchi yondashuv "klassik" deb
nomlanib, klassik misollar - teletibbiyot, masofaviy ta’lim, dori-darmonlarni sotish
(filmlar, televizorlar, kitoblar va boshqalar). Ikkinchi yondashuv: "raqamli iqtisod"
ilg‘or raqamli texnologiyalardan foydalangan holda iqtisodiy ishlab chiqarishdir.
M.L. Kalujskiy raqamli iqtisodiyot - iqtisodiy internet faoliyati, shuningdek,
shakllari, usullari, vositalari va uni amalga oshirish aloqa muhitidir deb
ta’riflagan.
Manbalarda keltirilishicha “Raqamli iqtisodiyot” iqtisodiyotning bunday turi
ma’lum darajada amalda ishlaydigan turdagi model hisoblanadi. Raqamli iqtisod -
bu ishlab chiqarish kompleksi, inson uchun hayot va qulaylikni ta’minlaydigan
mahsulot va xizmatlarni yaratadigan ishlab chiqarish tizimi bo‘lib, u erda ma’lum
bir kiber-jismoniy(kiberfizicheskaya) tizim paydo bo‘ladi.
Yuqorida keltirilgan fikirlardan kelib chikan holda raqamli iqtisodiyotga
quyidagicha ta’rif berish mumkin.
Raqamli iqtisodiyot - bu ishlab chiqarish kompleksi insonlar uchun
qulayliklarni ta’minlaydigan mahsulot va xizmatlarni yaratadigan virtual muhit
bo‘lib, raqamli texnologiyalardan foydalangan holda iqtisodiy ishlab chiqarish
tizimidir.
Shuningdek, raqamli iqtisod rasmiylashtirilishi mumkin bo‘lgan barcha
narsani qamrab olishi mumkin, ya’ni mantiqiy sxemalarda namoyon bo‘ladi.
Hayotning o‘zi esa bu "narsalarni" ishlab chiqarish, tarqatish, almashtirish va
iste’mol qilish tizimiga aylantirishga imkoniyat yaratadi. Xaqiqatdan ham
insonning ruhiy haqiqatida joylashgan dunyoning virtual qismidan oldin ishlab
chiqarish kuchi bo‘lmagan, yangi g‘oyalar va mahsulotlar yaratilgan muhit emas
edi.
Raqamli iqtisodiyot eng avvalo elektron tijorat tizimida qo‘rib chiqishimiz
mumkin, keyinchalik internet texnologilari rivojlanishi bilan iqtisodiyotni
raqamlashtirishga korxona va tashkilotlarni ish faoliyatlarini internet orqali amalga
oshirish jarayonlari kiritamiz. Chunki korxonalar nafaqat xizmatini balki
boshqaruv tizimlarini ham internet orqali amalga oshiradi. Raqamli tovarlarni
rivojlantirish ulardan samarali foyda olish, elektron, raqamli pul o‘tkazmalarini
amalga oshirish tizimlarini tadbiq qilish jarayonlari ham raqamli iqtisodiyotni
asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Xozirgi kunda jahonda kriptovalyuta to‘lov
tizimlari rivojlanmoqda. Rossiya, SNG davlatlari,shu jumladan bizning
mamlakatimizda kriptovalyutalarni o‘rganish davr talabi ekanligi aytilib
o‘tilmoqda. Yaponiya, AQSH va qo‘pchilik Evropa davlatlari kriptovalyutani
blokcheynlari bilan faoliyat yuritishadi. Iqtisodiyotni va zamonaviy axborot
kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlanishi elektron tijorat tizimini yanada
rivojlantirishga olib keladi.
Mamlakatimizda raqamli iqtisodiyotni rivojlanishidagi iqtisodiy statistik
ko‘rsatkichlari tahlil qilindi. Raqamli iqtisodiyot faoliyati yaqindan o‘rganildi va
ma’lumotlar bazasi yig‘ildi. To‘plangan ma’lumotlar asosida kuzatish va iqtisodiy
tahlilni qiyoslash, tizimli yondashuv hamda mantiqiy yondashuv kabi uslublardan
samarali foydalanildi.
Kriptovaluta va raqamli pullarning ishlash texnologiyasi. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 fevraldagi PQ-3549-sonli “O‘zbekiston
Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish
vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi Qarori ijrosini ta’minlash hamda
2018-2019 yillarda axborotkommunikatsiya texnologiyalari tizimini tubdan
takomillashtirish bo‘yicha "Yo‘l xaritasi"ning 7-bo‘limida belgilangan "Mirzo
Ulugbek Innovatsion sentr" innovatsion markazi tashkil qilingan. Innovatsion
vazirlik tashabbusi bilan innovatsion markaz qoshida hozirgi davrda shiddat bilan
rivojlanayotgan blokcheyn texnologiyasi imkoniyatlaridan foydalanish
shartsharoitlarni yaratish, kadrlar salohiyatini oshirish hamda mahalliy dasturchilar
tomonidan ushbu texnologiyani o‘zlashtirishni qo‘llab-quvvatlash maqsadida
taqsimlangan reestr (blokcheyn) texnologiyalari bo‘yicha vakolatlar markazini
yaratish ko‘zda tutilgan. Shuning uchun ham hozirgi paytda blokcheyn
texnologiyasini atroflicha tushunish va undan moliya-kredit-bank sohalarida
unumli foydalanish yo‘llarini chamalash maqsadida ushbu maqola omma
e’tiboriga havola etilmoqda.
Ko‘pincha “Blokcheyn — ma’lumotlarni saqlash uchun taqsimlangan
reestr…” deb tushuntiriladi.
Blokcheyn — bir-biri bilan internet orqali bog‘langan ko‘plab
kompyuterlarda bir vaqtning o‘zida axborotlarni saqlovchi ma’lumotlar bazasi.
Uning asosiy vasifasi va ishlash texnologiyasini misol tariqasida qo’rishimiz
mumkin.
AQSHdagi biror bir firmaga bank jo‘natmalari orqali 1000 dollar
yubordingiz deb tasavvur qiling. Jo‘natma shaklini to‘ldirganingizdan so‘ng, bank
xodimi shaxsiy hisobingizdan pulni echib olib, uni xalqaro o‘tkazmalar uchun
bankning yagona hisobiga o‘tkazadi. Shundan so‘ng, boshqa xodim bu pullarni
agent bankning hisobiga o‘tkazadi, u esa, o‘z navbatida, pullarni AQSHga
o‘tkazadi. U erda o‘tkazmangiz aynan shu taxlitda firmaning shaxsiy hisobiga
tushadi. Jo‘natma davomida hech kim xatoga yo‘l qo‘ymagan bo‘lsa, uch kun
o‘tib, firma barcha banklarning komission foizlari olingandan so‘ng 970 dollarni
oladi. Biroq shu uch kun ichida na siz va na sizning firmangiz, qolaversa, bank
xodimlaridan hech biri ayni vaqtda pullaringiz qaerda ekanligi va ularning hisobini
kim yuritayotganligini bilmaydi. Undan tashqari, jahon banklararo moliyaviy
tizimlarida turli moliyaviy to‘lovlarni amalga oshirishda ma’lumotlarning o‘zgarib
qolishi, to‘liq etib bormasligi yoki yo‘qolib qolishi kabi holatlar ham bo‘lishi
mumkin. Ana shunday holatlarda moliyaviy to‘lovlarni blokcheynlardan
foydalanib amalga oshirish maqsadga muvofiqdir.
Hozirda blokcheynlardan asosan kriptovalyuta jo‘natmalari uchun
foydalanilmoqda. Biroq u jahonning bir qancha mamlakatlarida turli
tashkilotlarning turli maqsadlari uchun ham faol joriy etilmoqda. Masalan, er
kadastrini yuritishda, tibbiyot korxonalarida mijozlarning anketalarini saqlashda,
davlat interaktiv xizmatlarini tashkil qilishda va xakozolarda.
Blokcheynning afzalligi - uning shaffof, tezkor, soddaligi va qiymatida. Siz
kriptovalyuta yoki biror ma’lumotni blokcheyn orqali jo‘natgan bo‘lsangiz, bunday
jo‘natma haqida ma’lumotni o‘zgartirish yoki qalbakilashtirishning umuman
imkoni yo‘q. Chunki u butun dunyo bo‘yicha yuz minglab kompyuterlar hamda
maynerlar tomonidan tasdiqlanadi. Aynan ushbu kompyuterlarda ushbu
ma’lumotning ko‘plab nusxalari saqlanadi, ular bilan istagan foydalanuvchi istagan
vaqtda tanishishi mumkin. Jo‘natma jarayoni bor-yo‘g‘i bir necha daqiqa vaqt
oladi va bank jo‘natmasidan bir necha o‘n marta arzondir. Agar siz pullar yoki
ma’lumotni blokcheynda saqlasangiz, ushbu qaydlar hech qachon yo‘qolib
qolmaydi yoki soxtalashtirilmaydi.
Moliyaviy bozorning istagan ishtirokchisi istagan daqiqada sizning
moliyaviy ahvolingizga ishonch hosil qilishi mumkin. Bunda hech qanday
uchinchi tomon yoki vositachi ishtirokisiz, to‘liq shaffoflik va hisoblar aniqligining
matematik kafolati ta’minlab beriladi. SHuning uchun ham O‘zbekistonda
Prezidentimiz tashabbusi bilan blokcheyn texnologiyasini rivojlantirish borasida
bir qator muhim topshiriqlar berildi. Endi esa blokcheynlar bilan bir vaqtda hozirgi
paytda jahonning barcha mamlakatlarida rivojlanib borayotgan ICO (Initial Coin
Offering – kriptotokenlarni moliyaviy bozorlarga birlamchi joylashtirish) nimaligi
haqida qisqacha ma’lumot berishga harakat qilamiz. Buni tushunish uchun
attraksionlar parkini tasavvur qiling. Uning kirish qismida park emblemasi
tushirilgan jetonni xarid qilasiz va turli ko‘ngilochar o‘yinlar va attraksionlar
uchun u bilan to‘lov qilasiz. Blokcheynlar bilan ishlovchi turli loyihalar (masalan,
ma’lumotlarni saqlashga ixtisoslashganlar) ham ana shunday jetonlar chiqaradi.
Ular tanga yoki token deb ataladi. Xaridor ana shunday tokeni xarid qilib, uning
yordamida loyihaning biror-bir xizmati, aytaylik, ma’lumotlar bazasidagi o‘z
ma’lumotlarini saqlash joyi hajmini oshirish uchun to‘lovni amalga oshiradi. Agar
bunday loyiha ommalashsa, tokenlarning ham qiymati oshadi. Blokcheyn-loyihalar
tokenlar chiqarganda, ularni odamlar harid qilishi uchun moliyaviy bozorga
joylashtiradi.
Bu kriptotanga – tokenlarni birlamchi tizimga joylashtirish— ICO - Initial
Coin Offeringdir. ICO lar ichida eng taniqli bo‘lganlardan biri GNOSIS deb
nomlangan va u ishga tushirilgandan so‘ng, 15 daqiqa ichida 12 million dollarga
ekvivalent bo‘lgan mablag‘ yig‘ishga erishgan. Ammo bu paytda u o‘zining
faqatgina 5% GNO tokenlarinigina chiqargan edi, xolos. Bu degani, GNOSIS 300
million potensial dollarga teng tokenlar kapitalizatsiyasiga ega bo‘lgan holda, biror
bir hayotchan tijoriy mahsulot ishlab chiqarmasdan turib, yaxshigina mablag‘ga
ega bo‘lishdir. GNOSIS bo‘yicha materiallarni o‘rganish ICOning tuzilishini,
uning ishlashini, GNO tokenlarining qanday faoliyat ko‘rsatishini va xaridor uchun
foydasini tushunish imkonini beradi. Gnosis Limited kompaniyasining “Tokenlarni
sotish shartlari” deb nomlangan hujjatida uning huquqiy tomonlari har qanday
moliyaviy uskuna kabi juda chuqur yoritilgan, ammo undagi iqtisodiy tomonlar,
salbiy ta’sirlar va murakkabliklar deyarli yo‘q (atroflicha ko‘rib chiqilmagan).
Moliyaviy injenering sohasidagi mutaxassislar uchun ham bunday
masalalarni chuqur o‘rganib chiqish unchalik oson emas. SHuni alohida ta’kidlash
kerakki, agarda tokenlar yangi kriptovalyutalarning tokenlari bo‘lmasalar, ICO da
foydalaniladigan tokenlarning kriptovalyutalar bilan hech qanday umumiy tomoni
yo‘q.
Kriptovalyuta – ommaviy blokcheynning ichki hisob birligi bo‘lsa, tokenlar
– investorning kompaniya tomonidan pulga almashtiriladigan raqamli aktividir.
Kriptovalyutani mayning yordamida topadilar, tokenlar emissiyasini esa uni
chiqargan tashkilot yoki kompaniyalar amalga oshiradilar. Kriptovalyuta bilan
tokenning asosiy farqi shundaki, tokenda blokcheyn ham, hamyon ham yo‘q, lekin
kriptovalyutada bularning ikkalasi ham bor. ICO biror bir loyihaga pul jalb qilish
uchun chiqariladi va sotiladi, pul to‘lab, kontrakt vazifasini bajaruvchi tokenlar
sotib olgan insonlarga esa tokenlar o‘rniga nimadir berish taklif etiladi. Demak,
investor kriptovalyuta yoki tokenlar uchun kelajakda nimanidir olish huquqiga ega
bo‘ladi. Uning kelajakda nima olishi, startap loyihaning qanchalik muvaffaqiyatli
chiqishiga bog‘liq bo‘ladi. Deyarli barcha ICOlarni tashkil qilish jarayoni bir xilda
amalga oshiriladi: ya’ni, tashkilotchilar elektron hamyonning adresini bildiradilar
va ma’lum bir shartlar asosida unga pul jo‘natishni taklif qiladilar. Mablag‘lar
yig‘ilib bo‘linganidan so‘ng, investorlarning elektron hamyonlariga raqamli
aksiyalarni jo‘natadilar. Tokenlar xaridorlarning ICOga jo‘natgan pullari
miqdoriga proporsional ravishda taqsimlanadilar. Albatta token sotib olgan
investor uni keyinchalik sotib foyda olishni yoki ICO tashkil qilgan kompaniya
hizmatlaridan foydalanib, nimalargadir erishishni rejalashtiradi. Tokenlarni sotish,
ularni sotib olingan joyida amalga oshirilishi yoki unga qiziqqan haridorga
moliyaviy bozorda birjalar vositasida sotilishi mumkin. Tokenlarni muomalaga

chiqarish uchun mo‘ljallangan mahsus platformalar ham mavjud, masalan,

ularning ichida eng ommaviylari - Ethereum, Waves, NEM, EOS va KickICO
lardir. Ularning har birining ijobiy va salbiy tomonlari ham mavjud.
Masalan, Ethereumda eng katta auditoriya (foydalanuvchilar soni 5 million)
bo‘lsa, Wavesda tokenlar juda tezkorlik bilan chiqariladi, KickICOda esa ICO
tashkil etish va uni amalga oshirish uchun tayyor uskunalar mavjud. SHuning
uchun yangi tokenlar paydo bo‘lishini ICO-chilar amalga oshiradigan platformalar
orqali kuzatib turish ham mumkin. ICOlarga qancha mablag‘ jalb etish maqsadga
muvofiq bo‘ladi, degan savolga javob barcha turdagi yuqori tavakkalchilik
darajasiga ega bo‘lgan investitsiyalar kattaliklariga bo‘lgan kabidir – ya’ni, ICOga
o‘zingiz yo‘qotib qo‘yishdan qo‘rqmaydigan mablag‘ni investitsiya qilgan
ma’quldir.
Yuqoridagilarni diqqat bilan o‘qib chiqqanlarda kriptovalyutalarning yoki
tokenlarning hammaga ma’lum va mashxur bo‘lgan moliyaviy piramidalarga
o‘xshab ketishini anglash mumkin. Moliyaviy piramidalarning asosiy maqsadi —
uning yaratuvchisini yangi ishtirokchilar kiritgan mablag‘lar hisobidan boyitishdir.
Bunday piramidalarning aktivlari tashqi bozorda hech kimga kerak emas, ulardan
foydalanishda hech qanday afzalliklarga ega emas, hech qanday muammoni ham
hal qilmaydilar.
Kriptovalyutalar yoki tokenlar bilan bog‘liq holatda esa hammasi aksincha
— ular moliyaviy bozorning katta muammosini hal qiladi, ularning aylanmasi
qulay va ishtirokchilar uchun manfaatli bo‘lib, bu ularni xarid qilishga aniq talabni
yuzaga keltiradi. Biroq ertaga bozor texnologik jihatdan yanada mukammal va
qulay nimanidir ixtiro qilsa, yirik o‘yinchilar va investorlar kriptovalyutalarga
bo‘lgan ishonchini yo‘qotishi mumkin. Bu esa valyuta kursining tushib ketishi va
kapitalning boshqa qulayroq moliyaviy vositaga o‘tib ketishiga olib kelishi
mumkin. Ammo hozirda turli xil ko‘rinishdagi kriptovalyuta hamda tokenlarni
mukammallashtirish ustida dunyo bo‘ylab juda ko‘p iqtidorli dasturchilar va
matematiklar mehnat qilmoqdaki, navbatdagi keskin texnologik o‘zgarish ehtimol,
mavjud texnologiyalar doirasida yuz berishi mumkin.

So‘mning emissiyasi jarayonida blokcheyn texnologiyasini qo‘llash orqali

milliy kriptovalyutani yaratish ham O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda
muhim ahamiyatga molik bo‘lishi mumkin. Chunki ushbu moliyaviy uskuna orqali
O‘zbekiston jahon kriptavalyutalar bozoriga kirib olib, iqtisodiyotni rivojlanishi
uchun kerakli bo‘lgan moliyaviy resurslarga, ya’ni, investitsiyalarga ega bo‘lishi
mumkin. Shuni aytish mumkinki yilning noyabridan oyidan boshlab, ilk
kriptovalyuta bo‘lgan bitkoinning qiymati $1000 dan oshdi, 2017 yilning bahoriga
kelib esa bitta virtual bitkoin uchun $2500, 2017 yilning kuziga kelib esa $20000
bera boshlashdi. Shu vaqtning o‘zida boshqa kriptovalyutalar ham o‘sishda davom
etmoqda. Masalan, bir efirium valyutasi 2017 yil yanvaridan 2017 yil iyunigacha
30 barobar o‘sdi va narxi $250ga etdi. Bu o‘sish bir qancha faktorlarga bog‘liq.
Masalan, 2017 yilda Yaponiya xukumati bitkoinni to‘lov vositasi sifatida tan
olishdi va hozirda bu mamlakat fuqarolari ushbu kriptovalyutada bank hisob
raqamlarini ochishlari va undan foydalanishlari mumkin. Bitkoinning bu etakchi
rivojlangan mamlakatda qonuniylashtirilishi investorlar orasida katta qiziqish
uyg‘otmoqda, albatta.
Masalan, 2017 yil may oyida ishga tushgan Yapon kriptovalyuta birjasi
Z.com talabgorlarning haddan tashqari ko‘pligidan ishini vaqtincha to‘xtatib
turishga majbur bo‘ldi. Mavjud kriptovalyutalar narxining tezlik bilan oshib ketishi
blokcheynekotizimlarining rivojlanishi bilan ham bog‘liqdir.
Xususan, ICO mexanizmi (blokcheyndagi kraudfunding) tizimlari borgan
sari ommalashib bormoqda. Startap kompaniyalar keyinchalik rivojlanish
maqsadlarida o‘zlarining shaxsiy kriptotokenlarini ham chiqarishlari mumkin.
Investorlar esa bu kriptotokenlarni sotib olib, startap kompaniya faoliyati
muvaffaqiyatli bo‘lgan taqdirda yaxshigina foyda olishlari mumkin. Hozirgi
kunlarda juda ko‘p ICOlar tashkil etilmoqda va ular tomonidan jalb etilgan
moliyaviy resurslar miqdori bo‘yicha yangidan-yangi rekordlar qo‘yilmoqda.
Masalan, Mozilla brauzerining avvalgi bosh direktori Brendan tomonidan
tashkil etilgan Brave startapi ICO vositasida 30 sekund davomida $35 mln mablag‘
yig‘a oldi.
Masalan, 2016 yilning boshida Xitoy Xalq banki kriptovalyutaga o‘tish
rejasini e’lon qildi va hozirgi kunlarda naqd pullarni asta-sekin blokcheynlarga
o‘tkazish uchun kerakli bo‘lgan tadbirlar amalga oshirilmoqda. Xitoy mamlakati
fuqarolari uchun bu ish hech qanday noqulaylik tug‘dirmaydi, chunki bu tizimdan
foydalanish hozirgi paytda foydalaniladigan WeChat yoki Alipay tizimlaridan
unchalik farq qilmaydi. Ammo bu o‘zgarish biznes uchun katta ahamiyatga ega
bo‘ladi, chunki bunda oradagi moliyaviy vositachilar yo‘qoladi.
O‘zbek milliy valyutasi – so‘mni ham blokcheynga o‘tkazish davlatga bir
qancha moliyaviy muammolarni hal qilish imkonini berar edi. Shu jumladan, joriy
bank operatsiyalarining shaffofligini oshirish, davlat samaradorligini oshirish,
ikkilamchi va yashirin bank sektorini yo‘q qilish, davlat apparatidagi
byurokratiyani engish, soliqlar to‘lash jarayonini mukammallashtirish orqali, soliq
to‘lamaslik holatlariga qarshi samarador kurashish, kichik biznes va
tadbirkorlikning rivojlanishiga yangi imkoniyatlar berish, halqaro valyuta-kredit
resurslarini O‘zbekiston iqtisodiyotiga keng jalb qilish hamda mamlakatimizdagi
moliya-kredit muassasalarining ishini yanada takomillashtirish va boshqa
imkoniyatlarni bular safiga kiritishimiz mumkin. Undan tashqari, blokcheynlarning
zamonaviy rivojlangan platformalaridan foydalangan holda davlat apparatidagi
interaktiv xizmatlarning bir qismini muvaffaqiyatli ravishda blokcheynlarga
o‘tkazish mumkin. Masalan, er kadastrini yurituvchi blokcheynlarni, tibbiyot
mijozlarining bazasini yuritish blokcheynlarni, katta ma’lumotlar bazasini
blokcheynlarda tashkil etishni, ma’lumot qidiruv va saqlash tizimlarini tashkil etish
va yuritishga bag‘ishlangan blokcheyn tizimlarini shularga yaqqol misol qilib
keltirish mumkin. Bunda nafaqat katta iqtisodiy samaradorlikka erishiladi, balki
ma’lumotlarning barcha uchun mutlaqo shaffofligiga va tushunarliligiga ham
erishiladi.
Elektron hukumat asoslari
Elektron hukumat tushunchasi dastavval XX asrning 90-yillari boshida
AQSHda paydo bo’lgan. Mazkur tushuncha, 1991 yilda, AQSHning o’sha
vaqtdagi prezidenti Bill Klinton davrida, internet va umuman axborot
kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlantirishga davlat darajasida, alohida
e’tibor qaratgan paytda yuzaga kelgani ma’lum. Klinton ma’muriyati davrida
davlat idoralari hujjatlari orqali OAVga tarqalgan «Elektron hukumat»
tushunchasi, 1999 yildan boshlab, okean orti va Yevropaning yetakchi nashrlarida
davriy ravishda va tez-tez uchray boshladi. Aynan shu davrda, «Elektron hukumat»
va unga bog’liq tamoyillar tahlil va tadqiq qilingan ilmiy ishlar ham paydo bo’ldi.
Misol uchun: Bellami Teylorning «Axborot asrida hukumat boshqaruvi» asarida
davlat boshqaruviga elektron axborot kommunikatsiya vositalari, xususan
internetni tadbiq etishning nazariy masalalari ko’rib chiqilgan bo’lsa; 2002 yilda
chop etilgan «Elektron hukumat strategiyasini baholash mezonlari: strategik
tahlil xulosasi» nomli risolada, elektron hukumatning joriy qilishning istiqbollari,
uning texnik va ijtimoiy talablari asosida tahlil qilingan edi. Keyingi davrda,
axborot kommunikatsiya texnologiyalari borasida rivojlangan, yetakchi davlatlar
hukumatlarining maxsus qarorlari orqali amaliy ishga o’tildi. Davlat boshqaruvi
sohasiga axborot kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etishni ko’plab nufuzli
xalqaro tashkilotlar ham qo’llab quvvatlay boshlashdi.
Elektron hukumat (ingl. e-Government) – bu fuqarolar, biznes, davlat
hokimiyati boshqa tarmoqlari va davlat amaldorlariga axborot taqdim etish hamda
avvaldan shakllangan davlat xizmatlarini ko‘rsatish bo‘lib, bunda davlat va fuqaro
o‘rtasidagi shaxsiy aloqa minimallashtirilgan bo‘ladi va axborot texnologiyalaridan
maksimal darajada foydalaniladi. Dunyoning taraqqiy topgan mamlakatlarida
378
«Elektron hukumat» milliy tizimini faol tatbiq qilinmoqda. Bu tizim davlat
tuzilmalarini boshqarishni, davlat va tadbirkorlar o‘rtasidagi aloqani
mustahkamlash orqali biznes-jarayonlarni samarali rivojlantirishni ta'minlabgina
qolmay, fuqarolarga davlat xizmatlarini internet orqali hammabop interaktiv
shaklda taqdim etish imkonini ham yaratadi.
Mamlakatimizda ham bir necha yillardan buyon, maqsadli ravishda
interaktiv davlat xizmatlarini aholi va yuridik shaxslarga davlat organlari veb-
saytlari va O‘zbekiston Respublikasi Hukumat portali orqali taqdim etish uchun
axborot-kommunikatsiya texnologiyalari joriy etilmoqda. 2007 yildayoq, 49ta
Bazaviy interaktiv davlat xizmatlari reestri (BIDXR) tasdiqlangandi. 2009 yilda u
94taga kengaytirilgan bo‘lib, hozirda esa BIDXR 195dan ziyod ko‘rinishni qamrab
oladi.
O‘zbekiston matbuot markazida “Elektron hukumat tizimi va interaktiv
davlat xizmatlarining rivojlanishi” mavzusida matbuot anjumani o‘tkazildi.
O‘zbekiston Respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya
texnologiyalari davlat qo‘mitasi raisi o‘rinbosari Sherzod Shermatov OAV
vakillariga Elektron hukumat tushunchasi, uning mazmun mohiyati, amalga
oshirilgan ishlar va kelgusidagi vazifalar haqida ma'lumot berdi. Bugungi kunda
ushbu yo‘nalishda Korea Respublikasi ekspertlari bilan hamkorlikda ish olib
borilayotganiga to‘xtaldi.
Qo‘mitaning Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari boshqarmasi
boshlig‘i Olimjon Umarov mavzu bo‘yicha batafsil ma'ruza qildi. Ma'ruzachi
Elektron hukumat tizimining ustuvor vazifalari haqida to‘xtalar ekan, davlat data-
markazini, interaktiv davlat xizmatlarining yagona portali hamda davlat organlari
axborot tizimi majmuasini tashkil etish kabi masalalar ustida olib borilayotgan
ishlar haqida ma'lumot berdi. Ma'lum qilinishicha, shu yilning 1 iyulidan interaktiv
davlat xizmatlarining yagona portali ishga tushiriladi.
Mamlakatning 2012 yildagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi yakunlari va 2013
yilgi iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan 2013
yil 18 yanvardagi Hukumat majlisida Prezidentimiz Islom Karimov mamlakatda
379
«Elektron hukumat» tizimini shakllantirish Konsepsiyasi va kompleks dasturini
ishlab chiqish muhimligini qayd etib o‘tgandi.
Davlat organlari rahbarlari va mutaxassislaridan tuzilgan maxsus ishchi
guruhi tomonidan mazkur yo‘nalishda dunyo yetakchisi bo‘lmish Korea
Respublikasi va boshqa xorijiy mamlakatlarning «elektron hukumat» borasidagi
ilg‘or tajribalarini inobatga olinib, «Elektron hukumat» tizimini shakllantirish
bo‘yicha Konsepsiya va Kompleks dasturni, shuningdek, 2013-2017 yillarda
O‘zbekiston Respublikasida Milliy axborot-kommunikatsiya tizimini rivojlantirish
Kompleks dasturini ishlab chiqish amalga oshirilmoqda.
Loyihalarni ishlab chiqishda koreyalik va boshqa xorijiy ekspertlar faol
qatnashmoqdalar, ushbu yo‘nalish bo‘yicha O‘zbekistonning turli vazirliklari va
idoralari mutaxassislari bilan davra suhbatlari, uchrashuvlar, seminarlar va
yig‘ilishlar o‘tkazilapti.
Ishlab chiqilayotgan O‘zbekiston Respublikasida 2013-2017 yillarda
«Elektron hukumat» tizimini shakllantirish bo‘yicha Konsepsiya va Kompleks
dastur davlat organlarining o‘zaro va aholi hamda tadbirkorlik subyektlari bilan
munosabatlarining bugungi holati va yo‘nalishlarini inobatga olgan holda,
«Elektron hukumat» tizimini shakllantirish va rivojlantirish bo‘yicha asosiy
vazifalarni belgilaydi. «Elektron hukumat» tizimini joriy etish bo‘yicha taklif
etilayotgan chora-tadbirlarning samaradorligini baholash uchun davlat organlari
interaktiv xizmatlarining turli sohalari va yo‘nalishlari bo‘yicha maqsadli
ko‘rsatkichlar va indikatorlar ishlab chiqilgan.
«Elektron hukumat» tizimi joriy etilishi natijasida to‘liq tranzaksiyalangan
xizmatlarga o‘tilishi kutilmoqda, bu esa, aholi va biznes vakillarining davlat
xizmatidan foydalanishda turli instansiyalarga qatnashni va davlat xizmatchilari
bilan bevosita muloqotda bo‘lishni istisno etadi. Bu, o‘z navbatida, aholiga
qo‘shimcha qulayliklar yaratishga va biznes yuritish sharoitlarini yaxshilashga
xizmat qiladi.
Bugungi kunda, «Elektron hukumat»ning samarali unsurlari sifatida, 20dan
oshiq loyihalar amalga oshirildi. Ular sirasida:
380
Gov.uz O‘zbekiston Respublikasi Hukumat portali, u tashkilotlar,
shuningdek, yuridik shaxslar va jismoniy shaxslar o‘rtasidagi elektron-axborot
munosabatlari infratuzilmasining tizim tashkil etuvchi unsuri sanaladi. Har qanday
fuqaro yoki korxona, tashkilot, muassasa vakili bu yerdan O‘zbekiston davlat
hokimiyatining barcha unsurlari haqida to‘liq ma'lumot olishi, shuningdek,
bevosita gov.uz portali orqali u yoki bu hokimiyat organiga elektron shaklda
rasmiy so‘rov yuborishi mumkin. Bu portalda, shuningdek, Bazaviy interaktiv
davlat xizmatlari to‘liq reestri chop etilgan.
“Elektron hukumat” – axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng
qo`llash hisobiga tashkilotlar va fuqarolar tomonidan davlat xizmatlari hamda
davlat organlarining faoliyati natijalari to`g`risida axborot olish tezkorligi va
qulayligining sifat jihatdan yangi darajasini ta`minlovchi davlat loyihasi.
Aholi farovonligini yanada oshirish, mamlakatning iqtisobiy barqarorligini
mustahkamlashning muhim omili sifatida aloqa, axborotlashtirish va
telekommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish O‘zbekiston hukumati
siyosatining ustuvor vazifalari qatoriga kiradi. Mazkur vazifaning mohiyati,
maqsadi va istiqboldagi rivoji O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan
2013 yilning 27 iyunida qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining Milliy
axborot-kommunikatsiya tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to‘g‘risidagi qarorida ham o‘z ifodasini topdi. Mazkur qarorga muvofiq, 2013-
2020 yillarda O‘zbekiston Respublikasida telekommunikatsiya texnologiyalari,
tarmoqlari va aloqa infratuzilmasini rivojlantirish dasturi tasdiqlandi.
Dasturning bosh maqsadi iqtisodiyotning barcha jabhalarida axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini joriy qilishni rivojlantirish, axborot resurslari,
tizimlari va tarmoqlarining yaratilishini jadallashtirish, shuningdek aholi va
tadbirkorlik sub’ektlariga ko‘rsatilayotgan interaktiv davlat xizmatlari soni va
sifatini yanada oshirishdan iborat.
2013-2020 yillarda O‘zbekiston Respublikasida telekommunikatsiya
texnologiyalari, tarmoqlari va aloqa infratuzilmasini rivojlantirish dasturini shartli
ravishda yana ikki dasturga bo‘lish mumkin. Birinchi dastur – O‘zbekiston
381
Respublikasi telekommunikatsiya texnologiyalari, tarmoq va infratuzilmasini
rivojlantirish bo‘lsa, ikkinchi dastur – “elektron hukumat” tizimining axborot
tizimlari va ma’lumotlar bazasi kompleksini yaratish.
Telekommunikatsiya texnologiyalari, tarmoq va infratuzilmasini
rivojlantirish dasturida keng polosali texnologiyalar yordamida simli va simsiz
aloqani, ma’lumotlar uzatish hamda ovozli trafik kommutatsiya markazlarini
yanada rivojlantirish, magistral telekommunikatsiya tarmoqlarini ta’mirlash va
kengaytirish, multimedia xizmatlarini ko‘rsatish uchun zarur infratuzilmani
yaratish vazifalari belgilab olingan.
Misol uchun, 2020 yigacha keng polosali optik aloqa tarmoqlarini
rivojlantirish va kengaytirish, undan so‘ng mamlakatning barcha hududlarida
EVDO, 3G, 4G LTE baza stansiyalarini o‘rnatish ishlarini olib borish
rejalashtirilgan. Korporativ sohalar uchun multimedia xizmatalrini ko‘rsatish
studiyalarini ishga tushirish, axborot-ma’lumotnoma markazlari, ma’lumotlarni
saqlash va qayta ishlash, keshlash markazlari faoliyatini takomillashtirish ko‘zda
tutilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 27 iyundagi PQ-1989-son
Qarori bilan O‘zbekiston Respublikasida “elektron hukumat” tizimini rivojlantirish
bo‘yicha quyidagi vazifalar belgilab olingan:
“Elektron hukumat” tizimining axborot tizimlari komplekslari va
ma’lumotlar bazalarini yaratish bo‘yicha chora-tadbirlar hamda loyihalar ro‘yxati
Kompleks dasturi tasdiqlangan.
Kompleks dastur – O‘zbekistonda “Elektron hukumat” tizimini joriy
etishning o‘ta muhim ahamiyatga ega bo‘lgan 22 ta loyiha va 6 ta tadbirlarni o‘z
ichiga oladi.
Milliy axborot-kommunikatsiya tizimini yanada rivojlantirishning Kompleks
dasturini amalga oshirishni muvofiqlashtiruvchi Respublika komissiyasi tashkil
qilingan.
Shu bilan birga Vazirlik qoshida 2 ta yirik “Elektron hukumat” tizimini
rivojlantirish markazi va Axborot xavfsizligini ta’minlash markazlarini tashkil
382
etish belgilangan.
O‘zbekistonda “Elektron hukumat” tizimini joriy etishning o‘ta muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan loyihalarni amalga oshirish bo‘yicha grafiklar ishlab
chiqilgan. Mazkur grafiklarda loyihalarni amalga oshirish yuzasidan quyidagilarni
amalga oshirish belgilangan:
Dastlabki loyiha oldi tadqiqotlarni o‘tkazish, bunda interaktiv xizmatlar
bo‘yicha xalqaro tajribani o‘rganish, mavjud holatini o‘rganish, va takliflar ishlab
chiqish.
Loyihani amalga oshirish konsepsiyasini ishlab chiqish.
Dastlabki texnik iqtisodiy hisob-kitoblarni ishlab chiqish.
Dastlabki texnik iqtisodiy hisob-kitoblarni ekspertizadan o‘tkazish.
Texnik topshiriq ishlab chiqish.
Loyihani amalga oshiruvchini aniqlash bo‘yicha tanlovlar o‘tkazish.
Loyihani amalga oshirishdan iboratdir.
“Elektron hukumat” tizimini joriy qilishning istiqbolli rejalari doirasida
2014-2016 yillarda idoralararo integratsiyalashgan platformani yaratish loyihasi
amalga oshiriladi. Bu platforma barcha davlat organlari axborot tizimlarini
birlashtiradi, aholiga ma’lumot olish, ariza topshirish va boshqa xizmatlardan
foydalanish bo‘yicha idoralar o‘rtasida ma’lumot almashishga xizmat qiladi.
Davlat organlarining aholi va tadbirkorlik sub’ektlari bilan o‘zaro axborot
almashinuvlari, muloqotlari, shuningdek bir qator davlat xizmatlarini ko‘rsatish
2013 yilda ishga tushirilgan Yagona portal orqali amalga oshirilmoqda.
Dasturga muvofiq, “elektron hukumat” tizimi foydalanuvchilarini
identifikatsiya qilish maqsadida ochiq kalitlar bazasida Yagoan identifikatsiya
tizimini yaratish loyihasini tashkil qilish ko‘zda tutilgan.
Jismoniy va yuridik shaxslar, transport, kadastr, ko‘chmas mulk, ma’lumot
va klassifikatorlar jam qilingan milliy ma’lumotlar bazasi va reyestri, axborot
tizimlarini rivojlantirish “elektron hukumat”ni samarali etishning muhim bosqichi
hisoblanadi.
Shundan so‘ng, aholi va tadbirkorlarga davlat organlari xizmatlaridan
383
elektron shaklda foydalanish, davlat organlariga o‘z faoliyatlarini optimallashtirish,
samaradorligini oshirish imkoniyati yaratiladi.
2013-2020 yillarda O‘zbekiston Respublikasida telekommunikatsiya
texnologiyalari, tarmoqlari va aloqa infratuzilmasini rivojlantirish dasturi
O‘zbekistonda axborot jamiyatini yanada rivojlantirish, mamlakatning jahon
axborot makoniga yanada integratsiyalashuvida yangidan-yangi imkoniyatlarning
yaratilishida muhim huquqiy hujjat bo‘lib xizmat qiladi.


MMT-82 Guruh talabasi Sobirjonov Xurshidbek