Ish haqini tashkil etishning asosiy shakllari
-rasm. Ish haqi to’lashning asosiy ikki shakli
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2-rasm. Ish haqi to’lashning asosiy ikki shakli
Vaqtbay haq to’lashda mehnatning asosiy normasi qonun tomonidan yagona tarzda belgilangan ish vaqti muddati bo’lib, bunda xodimning mehnat vazifalari ko’rsatiladi, u ish vaqti mobaynida xodimlar o’rtasidagi mehnat taqsimotiga asosan, ishlab chiqarish- ning tashkiliy-texnikaviy shart-sharoitlari bilan belgilangan ana shu vazifalari ado etishi lozim. Belgilangan normani bajarganlik uchun haq to’lash o’lchovi-tarif stavkasidir. Agar xodim normada nazarda tuilgan vaqtda kamroq ishlagan bo’lsa, unga tarif stavka- sida kamroq haq to’lanadi. Bordi-yu, xodim ishlagan va muayyan mehnat vazifalariga ega bo’lgan vaqt belgilangan normadan ortib ketsa (bunga ish beruvchining roziligi ke- rak), uning mehnatiga to’lanadigan haq tarif stavkasidan yuqori bo’ladi. Ishbay haq to’lashda asosiy mehnat normasi sifatida mahsulot ishlab chiqarish nor- masi namoyon bo’ladi. Bu norma ham qonun bilan belgilangan ish vaqti muddatidan kelib chiqib hisoblanadi. Xodimning asosiy mehnat vazifasini-normani bajarganligi uchun u tarif stavkasi miqdorida ish haqi oladi. Agar bu norma bajarilmasa yoki oshirib bajarilsa, xodimga to’lanadigan haq tegishli ravishda tariff stavkasidan kam yoki yuqori bo’ladi. Iqtisodiy mohiyat nuqtai nazaridan, ish haqining ishbay va vaqtbay shakllari o’r- tasida unchalik katta farq yo’qday tuyuladi: ularning har ikkalasi ham mehnat bozori to- monidan belgilangan ish kuchi (mehnat xizmati) bahosi va qonun bilan belgilangan ish vaqti muddatiga asoslanadi. Biroq, iqtisodiy adabiyotlarda vaqtbay haq to’lash shakli birlamchi, ishbay haq to’lash shakli undan paydo bo’lgan hosila haq to’lash shakldir, degan fikrni uchratish mumkin. Mehnatga ishbay haq to’lash mehnat unumdorligining o’sishini va mahsulot miq- dorini ko’paytirishni rag’batlantiradigan tizim hisoblanadi. Lekin, mahsulot ishlab chi- qarishni ko’paytirishni rag’batlantirish ish beruvchida mahsulot ishlab chiqarishni bel- gilangan me’yorlarini ko’paytirish, mazkur texnika darajasi va qo’llanilayotgan texno- logiya sharoitida topshiriq yoki rejani oshirish real zarurati bo’lgandagina ijobiy natija- lar berishi mumkin. Agar erishilgan natijaga nisbatan ish sifatining ortishi va mahsulot ishlab chiqarishning ko’paytirilishi ishlab chiqarish jarayoniga jiddiy texnikaviy va tex- nologik o’zgarishlar kiritgandagina mumkin bo’lsa, u holda mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirish uchun ishbay haq to’lash tizimini qo’llanish oqilona hisoblanmaydi. Bildi- rilgan fikrlarga ko’ra, ko’pincha ayrim ishlarda mehnatga haq to’lashning ishbay usulini tatbiq etish mahsulot sifatining pasayishi, texnologik rejimlar va xavfsizlik texnikasi ta- lablari buzilishiga yo’l qo’yiladi, shuningdek, xom-ashyo materiallar va energiya sarf- lashda ortiqchalik hollari sodir bo’ladi. Bu hol ko’pincha ishchilar har turli mahsulot ishlab chiqarganda, ishlab chiqarish uchastkasida muayyan miqdorda yaroqsiz mahsulot to’planib qolganda, sifatning yomonlashganligi yoki yaroqsiz mahsulot ishlab chiqaril- ganligi aniqlanmaganda ro’y beradi. Oddiy vaqtbay tizim xodimning ish haqini uning tarif stavkasiga yoki haqiqatda ishlangan vaqtiga qarab belgilaydi. Ana shunga muvofiq, tarif stavkalari: soatbay, kun- bay, hamda, oylik stavkalar tatbiq etiladi. Soatbay va kunbay tarif stavkalarini tatbiq etishda xodimning ish haqi miqdori qu- yidagi formula bilan belgilanadi: 𝑈 𝑏= 𝐶 𝑡 ∗ 𝑇 𝑞 bunda, U b -vaqtbay haq to’lanadigan xodimning ish haqi (so’m); C t -xodimning vaqt birligidagi tarif stavkasi (so’m); T Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|