Ishlab chiqarish omillari va ishlab chiqarish omillariniig chekli maxsuldorligining kamayish qonuni

Sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishga ta‘sir etuvchi omillar

Mahsulotlar va tarmoqlar	Xom ashyo	Yoqilg’i energetika	Ishlchi kuchi	Suv	Transport	Ekologiya	Iqtisodiy geografik o’rin Iste‘mol	Iste‘mol
Alyuminiy	+	++
Misni tozalash		++
CHo’yan	+	++
Temir qotishmalari	+	++		+
Po’lat	+	+
Kaliy o’g’iti	++					+
Fosfor o’g’iti	+					+		+
Azot o’g’iti	+					+		++
Sintetik tola		++				+
Qishloq xo’jalik mashinalari								++
Radio, priborsozlik, aniq mashinasozlik			+				++
Tsellyuloza-qog’oz sanoati	+			+	+			+
Tsement	+					+		+
Paxta tolasi	++				+
To’qimachilik sanoati	+		+		+
Paxta yog’i	++
Go’sht	+					+		+
Sut	+							+

Izoh : ++ - hal qiluvchi ta‘sir;
+ - kuchli ta‘sir qiladi.
Xom ashyoga asoslangan sanoat tarmoqlarining geografiyasini o’rganish eng avvalo mamlakat tabiiy sharoiti va boyliklarini bilishni talab etadi. Xom ashyo omiliga asoslanib ishlab chiqarishning hududiy tashkil etish masalalari tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish, atrof – muhit tozaligini saqlash muammolarini hisobga olish maqsadga muvofiqdir.
Yoqilg’i omili – issiqlik elektr stantsiyalari, qora metallurgiya sanoatining dastlabki – cho’yan eritish (domna pechida) bosqichini joylashtirishda asosiy rol o’ynaydi. Ammo uning ta‘siri har doim ham yetakchi kuchga ega emas. Issiqlik elektrostantsiyalari yoki metallurgiya zavodlari iste‘mol rayonlarida ham joylashtirilishi mumkin. Bunday hol neft va uning mahsuloti mazut, tabiiy gaz asosida ishlovchi issiqlik elektr stantsiyalarini qurishga taalluqli (yoqilg’i quvurlarda keltirilishi iqtisodiy jihatdan ma‘qulroq) bo’ladi.
Yoqilg’i omillarini ko’proq matellurgiya korxonalarini joylashtirishda ko’rish mumkin, masalan, Qozog’iston davlatidagi Qarag’anda to’liq tsiklli metallurgiya kobinati bevosita ko’mir havzasi rayonida joylashtirilgan. Lipetsk, Tula, Krivoy Rog kombinatlari esa ashyo, ya‘ni temir rudasi konlariga yaqin qurilgan, bunda ko’mir boshqa regionlardan olib keltriladi.
Shuningdek, ko’mir va temir rudasini bir – biri bilan hududiy almashuvi asosida har ikkala rayonda shakllangan qora metallurgiya markazlari mavjud. Bu borada 30 – yillarda amalga oshirilgan Ural – Kuznetsk kombinati (UKK)ni ko’rsatish o’rinli. Ushbu dastur hududiy ishlab chiqarish majmuining dastlabki ko’rinishi bo’lib, uni hayotga tatbiq etishda ham xom ashyo rayonida – Janubiy Ural temir rudasi konlari asosida (dunyodagi eng yirik Magnitogorsk metallurgiya kombinati), ham yoqilg’i rayoni – Kuznetsk toshko’mir havzasida, ya‘ni Novokuznetskda bunday ulkan korxonalar bunyod etilgan edi.
Elektr quvvati omili. Hozirgi zamon ishlab chiqarishini, hatto transport va qishloq xo’jaligini ham elektr quvvatisiz tasavvur qilish qiyin. Bu sohaning o’ziga xos xususiyati shundaki, u yaratgan mahsulotni, ya‘ni elektr quvvatini jamg’arib, omborhonalarga yig’ib bo’lmaydi, undan ayni paytning o’zida foydalanish kerak.
Odatda elektr quvvati omilini ishlab chiqarishning hududiy tashkil etilishida eng avvalo uning arzon turiga urg’u beriladi. Arzon elektr quvvati suv stantsiyalaridan olinadi, chunki suv suvligicha GESdan keyin ham qolaveradi, Respublikamizda ishlab chiqariladigan elektr energiyaning 80% ziyodi issiqlik elektr stantsiyalaridan olinadi. XICHM shakllanishida, masalan, Talimarjon TRES ahamiyati katta …. yoqilg’i elektr stantsiyalarida esa ko’mir, mazut yoki tabiiy gaz sarflanadi.
A d a b i y o t l a r

1	I.A. Karimov	«O’zbekiston iqtisodiy ilohatlarni chuqurlashtirish yo’lida». T.: O’zbekiston. 1995
2	I.A. Karimov	«O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik sharoitlari va taraqqiyot kafolatlari». –T.: O’zbekiston, 1997
3	E.B. Alaev	Sotsialno-ekonomicheskaya geografiya. ponyatiyno-terminologicheskiy slovar. M.: Msl, 1983
4	G.R. Asanov, M.N.Nabixonov, I. Safarov	O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. T.: O’qituvchi, 1994
5	N.N.Kolosovskiy	Teoriya ekonomicheskogo rayonirovaniya. M.: Msl, 1994
6	V.V.Kistanov	Territorialnaya organizatsiya proizvodsva. M.: 1981
7	E.Nabiev, A.Qoyumov	O’zbekistonning iqtisodiy salohiyati. –T., 2000
8	I. Salomov, U. Parpiev	Bozor iqtisodiyoti asoslari va ishlab chiqarishni tashkil etish. – T.: Sharq, 1996
9	Y.G.Saushkin	Ekonomicheskaya geografiya: istoriya. Teoriya, metod i praktika. – M.: Msl, 1983
10	A.S.Soliev va boshqalar	Mintaqaviy iqtisodiyot. T., «Universitet», 2003
11	A.Sodiqov	Formirovanie i razvitie regionalnx agropromshlennx kompleksov. T., 1989
12	A.S.Soliev, T. Mallaboev	Iqtisodiy va sotsial geografiya kursida ayrim qonuniyatlarni o’rganish metodi. – T.: 1988

http://fayllar.org