Ishlab chiqarish xarajatlarining alernativ vareantlari va ular tanlovining nazariy hamda amaliy jihatlari Mundarija. Kirish

1-jadval
Tayyor mahsulotsiz variantda yuritilganda to’g’ri xarajatlar bo’yicha tugallanmagan ishlab chiqarish

Tayyorlov sexi	summa	Yig’uv sexi:	summa
Materiallar 340 x (10+15)	8500	Materiallar (300x15)	4500
Ish haqi (80x10)+(100x15)	2300	Ish haqi (50x15)	750

Ishlab chiqarish hisobi yarim tayyor mahsulotli variantda yuritilganda bu misolni ma’lumotlari quyidagi ko’rinishda bo’ladi(2-jadval). Ikkala holda ham tugallanmagan ishlab chiqarish qiymati bir xilda (16050 so’m). Demak, ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxi to’g’ri hisoblangan. Sexlar bo’yicha natijalar har xil bo’ladi. Masalan, yarim tayyor mahsulotsiz variantda barcha buyumlar, inventarizatsiya paytida o’aysi sexda bo’lishdan qat’iy nazar, faqat ma’lum sex xarajatlari bo’yicha baholanadi. Shunday qilib, tugallanmagan ishlab chiqarish yarim tayyor mahsulotsiz variantda baholashda tayyor mahsulot tannarxidagi sex xarajatlari ulushini butun korxona bo’yicha aniqlash mumkin, lekin mazkur sex tomonidan ishlab chiqarilgan buyumlarning sex tannarxini aniqlash mumkin emas.
2-jadval Ishlab chiqarish hisobi yarim tayyor mahsulotli variantda yuritilganda tugallanmagan ishlab chiqarishni baholash

Yig’uv sexi	so’m
Materiallar:
Tayyorlov sexi bo’yicha (340x15)	5100
Yig’uv sexi bo’yicha (340x15)	4500
Ish haqi:
Tayyorlov sexi bo’yicha (100x15)	1500
Yig’uv sexi bo’yicha (50x15)	750
jami	11850
hammasi	16050

Sex mahsuloti tannarxini aniqlash uchun shu sexninig tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig’ini faqat mazkur sex xarajatlari bo’yicha baholash kerak. Shu mao’sadda tugallanmagan ishlab chiqarish baholanadi va “o’z sex xarajatlari bo’yicha”, ya’ni birinchi vujudga kelgan sex xarajatlari bo’yicha deb ko’rsatiladi.
Tugallanmagan ishlab chiqarishni baholash bo’yicha yuqorida keltirilgan hisoblardan ko’rinib turibdiki, asosiy mao’sad to’g’ri xarajatlarni aniqlashdan iborat. To’g’ri xarajatlar (materiallar, asosiy ish haqi) har bir kalkulyatsiya ob’ekti (buyum, detal va sh.k.) bo’yicha amaldagi normalarga asosan hisoblab topiladi. O’olgan xarajatlar to’g’ri xarajatlarga nisbatan foiz hisobida topiladi:

• 
  transport – tayyorlov xarajatlari va o’aytariladigan chio’indilar materiallarning normativ qiymatiga nisbatan;
  
• 
  normativ kalkulyatsiyasida belgilangan foiz hisobidagi ishlab chiqarish ishchilarning o’o’shimcha haqlari – norma bo’yicha asosiy ish haqiga nisbatan;
  
• 
  ijtimoiy sug’urtaga ajratma – norma bo’yicha asosiy va o’o’shimcha ish haqlariga nisbatan;
  
• 
  mashina va uskunalarni asrash va ulardan foydalanish xarajatlari – uskunalarni bir soatlik ishining smeta stavka (xarajat)lari va uskunalarning sarflangan normalashtirilgan ish vaqti miqdori bo’yicha, lekin keyinchalik ularni norma bo’yicha asosiy ish haqi summasiga nisbatan hisoblash yo’li bilan;
  
• 
  umumishlab chiqarish xarajatlari – norma bo’yicha ikkita ko’rsatkich summasiga nisbatan (ish haqi va mashina va uskunalarni asrash va ulardan foydalanish xarajatlari).
  

Tugallanmagan ishlab chiqarishlarni baholashning soddalashtirilgan usuli ham o’o’llaniladi: ish haqi summasini operatsiyalar bo’yicha hisoblamasdan, oldingi sex bo’yicha tugallanmagan ishlab chiqarishlar turgan sexning o’rtacha 50% to’liq ish haqisini oladi.
Tugallanmagan ishlab chiqarish inventarizatsiyasini tarkibida dispetcherlik buyurosi, buxgalteriya va uchastka masterlari xodimlari bo’lgan inventarizatsiya komissiyasi o’tkazadi. Inventarizatsiya natijalari dalolatnoma bilan rasmiylashtirilib, unda tugallanmagan ishlab chiqarish qoldiqlari detallar, uzellar va ularga ishlov berish bosqichlari bo’yicha aks ettiriladi. Tugallanmagan ishlab chiqarish dalolatnomasi faqat yaroqli detal, uzel va shu kabilar bo’yicha tuziladi.
Tugallanmagan ishlab chiqarishlar bo’yicha inventarizatsiya dalolatnomalari buxgalteriyaning ishlab chiqarish guruhiga topshiriladi va u erda ular ishlab chiqiladi, ya’ni agar farqi bo’lsa, tao’o’oslash vedomosti tuziladi, tugallanmagan ishlab chiqarishlar baholanadi va aniqlangan og’ishishlar (ortiqcha yoki kamomad) hisob registrlarida tegishli yozuvlar bilan tartibga keltiriladi. Amalda bu hisoblar kalkulyatsiya vedomosti yoki ishlab chiqarish analitik hisobi vedomostlarida buyumlarning guruhlari yoki turlari bo’yicha bajariladi.
Tugallanmagan ishlab chiqarish tannarxiga brakdan ko’rilgan yo’qotishlar, ixtisoslashgan maxsus inventar va xo’jalik jihozlari qiymati o’o’shilmaydi. Bu xarajatlar faqat tayyor mahsulotlar tannarxiga o’o’shiladi. Agar brakdan ko’rilgan yo’qotishlar oy oxiriga xali tugatilmagani ma’lum buyurtmaga tegishli bo’lsa, ular tugallanmagan ishlab chiqarish tan narxiga o’shiladi.


Xulosa.
Xulosa qilib aytganda bozor munosabatlarini rivojlantirishning asosiy elementi bo’lgan tadbirkorlik tushunchasi ijtimoiy-iqtisodiy xodisa sifatida keng ijtimoiy munosabatlarini o’z ichiga oladi. Tadbirkorlik kishilar (mulkchilik sub’ektlari)ning moddiy va pul mablag’lari (kapitalni) amalda harakatga keltirib, daromad topishga mo’ljallangan iqtisodiy faoliyatdir. Tadbirkorlikda yaratuvchilik faoliyati orqali daromad olinadi. U mavxum narsa emas , balki aniq maqsadga qaratilgan faoliyat bo’lib aniq shaxslar xatti harakatida namoyon bo’ladi. “O’zbekiston Respublikasida tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risidagi qonun” ga muvofiq “Tadbirkorlik, mulkchilik sub’ektlarning foyda olish maqsadida tavakkal qilib va mulkiy javobgarlik asosida, amaldagi qonunlar doirasida tashabbus bilan iqtisodiy faoliyat ko’rsatishdir”. O‘zbekistonda ishlab chiqarish korxonalari faoliyati yanada yuksalmoqda. Mamlakatimizda izchil amalga oshirilayotgan islohotlar, xususan, ishlab chiqarish korxonalarining har tomonlama qo‘llab-quvvatlanayotgani natijasida ularning faoliyati tobora rivojlanib borayapti. Poytahtimizdagi mas'uliyati cheklangan jamiyat shaklidagi «Premium Safete» O‘zbekiston – Rossiya qo‘shma korxonasi bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Mahsus ishchi kiyimlari va poyabzallar ishlab chiqarishga ihtisoslashtirilgan mazkur korxona, uch yildirki, bozorda o‘z o‘rnini topib kelmoqda. – Biz, asosan, buyurtmalar bo‘yicha ish yuritamiz, — deydi korxona bosh direktori o‘rinbosari Shavkat Xonboboev. – Hususan, «O‘zbekneftgaz» milliy xolding kompaniyasi, «O‘zbekiston temir yo‘llari», «O‘zkimyosanoat», «O‘zbekengilsanoat» davlat aksiyadorlik kompaniyalari singari iqtisodiyotimizning yirik tarmoqlari tarkibidagi korxonalar doimiy xaridorlarimiz hisoblanadi. Joriy yilning to‘qqiz oyi ichida ularga qaryib 200 million so‘mlik mahsulot yetkazib berdik. Xalqaro sanoat yarmarkasi va Kooperatsiya birjasida biz rossiyalik sanoatchilar bilan kelishuvga erishdik. Hozirgi kunda korxonada 80 nafarga yaqin ishchixodim buyurtmalarni o‘z vaqtida bajarish maqsadida astoyidil mehnat qilmoqda.