Ishlab chiqarishda xavfli zararli holatlar va baxtsiz hodisalar

SANOAT KORXONALARIDAGI ZAXARLAR

Sanoatda ishlab chiqarish zaxarlari deb ishchiga mexnat faoliyati sharoitida ta’sir etadigan va ish qobiliyatini pasaytiradigan, shuningdek, sog‘lig‘iga putur etkazadigan kasbiy yoki ishlab chiqarishda ro‘y beradigan zaxarlanishlarni tushiniladi.

Zaxarlar umumiy yoki maxalliy ta’sir qilishi mumkin. Umumiy ta’sir zaxarning qonga so‘rilishi natijasida rivojlanadi. Bunda aksari nisbiy tanlash kuzatiladi, asosan ayrim organlar yoki tizimlar, masalan marganetsdan zaxarlanishda asab tizimi, benzoldan zaxarlanishda qon yaratish organlari zarar ko‘radi. Maxalliy ta’sir to‘qimalarning parchalanish maxsulotlari so‘rilishi va nerv oxirlari ta’sirlanishidan chiqqan reflektor reaksiyalar natijasida odatda umumiy xodisalar bilan xam o‘tadi.
Ishlab chiqarishda zaxarlanishlar o‘tkir, o‘rtacha o‘tkir va surunkali formada o‘tadi. O‘tkir zaxarlanishlar asosan gruppa xolatida bo‘ladi. Bu zaxarlanishlar quyidagicha tavsiflanadi:

1. 
   Zaxarning ta’siri qisqa muddatli-bir smenada bo‘ladi;
   
2. 
   Organizmga zaxar nisbatan katta miqdorda tushadi-xavoda
   

zichligi (konsentratsiyasi) juda yuqori bo‘lganda, yoki zaxarli modda
ni yanglishib ichib qo‘yilganda, shuningdek teri zaxarli modda bilan qattiq ifloslanishi natijasida;
3. Surunkali zaxarlanishlar organizmga nisbatan oz miqdordagi zaxarlarning uzoq vaqt ta’siridan asta-sekin yig‘ilishi natijasida paydo bo‘ladi. Ular organizmda o‘zi yig‘ilishi yoki ularning keltirib chiqaradigan o‘zgarishlari tufayli paydo bo‘ladi. Organizmning bir xil zaxarlar bilan surunkali va o‘tkir zaxarlanishida organizmlar va organizm tizimlarining shikastlanishlari bir biridan farqqilishi mumkin. Masalan, benzoldan o‘tkir zaxarlanishda asosan asab tizimi zarar ko‘radi va narkotik ta’sir kuzatiladi, surunkali zaxarlanishda esa qon xosil qilish tizimi zararlanadi.
O‘tkir va surunkali zaxarlanishlar bilan bir qatorda o‘rtacha o‘tkir formadagi zaxarlanishlar farqqilinib, bular paydo bo‘lishi va belgilariga ko‘ra o‘ikir zaxarlanishlarga o‘xshash bo‘lsada, biroq asta-sekin rivojlanadi va birmuncha surunkali kechadi.
Ishlab chiqarish zaxarlari o‘tkir, o‘rtacha o‘tkir va surunkali zaxarlashgagina olib kelmasdan, balki bashqa salbiy oqibatlarga xam sababchi bo‘ladi. Ular organizmning biologik qarshiligini pasaytiradi, yuqori nafas yo‘llari katari, sil, yurak-tomir tizimida kasalliklarning rivojlanishiga imkon yaratadi. Zaxarlarning ba’zi birlari genetik ta’sir ko‘rsatib, mayib-majruxlikning rivojlanishiga olib kelishi mumkin.
Ishlab chiqarishda zaxarlarning organizmga asosiy tushish yo‘llari va teri qoplamlaridir, me’da-ichak yo‘llari orqali tushishi kamroq axamiyatga ega. Kamdan-kam xollarda zaxarlar terining shikastlangan qismlari orqali kiradi. Masalan, simobli o‘lchov asboblari ishlab chiqarish jarayonida qo‘l terisiga shikast etganda simobning teri ostiga tushishi extimol.
Ishlab chiqarishda zaxarlanishning ko‘pchilik qismi zaxarli gazlar, bug‘lar, tuman, aerozollar bilan nafas olish natijasida paydo bo‘ladi. Bunga o‘pka to‘qimasi satxining kattaligi, zaxarning qonga tez tushishi va zaxarning nafas bilan olinadigan xavodan turli organlar va tizimlarga o‘tish yo‘lida qo‘shimcha to‘siq lar yo‘qligi sabab bo‘ladi.
Zaxarli moddalarning xavodan qonga o‘tishida, ularning o‘tish tezligi suvda eruvchanligiga to‘g‘ri proporsional bo‘ladi. Turli birikmalarning qonda eruvchanligi suvda eruvchanligiga yaqinligi tufayli ularning alveolyar xavodan qonga o‘tishi xam gazlar diffuziyasi qonunlariga binoan taqsimlash koeffitsienti deb nomlanadigan miqdorga bog‘liq.
zaxarning arterial qondagi miqdori
K = -----------------------------------------------
zaxarning alveolyar xavodagi miqdori

Zaxarning alveolyar xavodagi miqdori qanchalik yuqori va uning suvda eruvchanligi katta bo‘lsa, u qonga shunchalik tez tushadi

va uning qondagi miqdori shunchalik yuqori bo‘ladi.
Ayrim birikmalar o‘pkadan arterial qonga o‘tib, u orqali organizmning boshqa organlari va to‘qimalariga tashiladi va ular bilan yaxshi o‘zaro ta’sir qiladi. Tez reaksiyaga kirishadigan deb nomlangan bu moddalar qisqa muddat ichida butun organizmga tarq aladi. Sekin reaksiyaga kirishadigan moddalar arterial qondan to‘ qimalarga bir muncha sekinlik bilan o‘tadi, shunga ko‘ra ularning arterial qondagi zichligi vena qonlaridagiga nisbatan yuqori bo‘lib turadi. To‘qimalar to‘yina borgan sari bu tafovut yo‘qoladi va moddaning nafas bilan chiqariladigan xavodagi zichligi uning nafas bilan olinadigan zichligiga yaqinlashadi. Tez reaksiyaga kirishadigan moddalar nam shilimshiq pardalarning yuzasidayoq parchalanishga uchraydi va qonga o‘zgargan maxsulotlar ko‘rinishida so‘riladi.
Zaxarlarning teri orqali tushishi, teri zaxarli moddalarning eritmasi va changi bilan ifloslangandagina emas, balki xavoda zaxarli gazlar va bug‘lar bo‘lganda xam zaxarlar teri orqali so‘rilishi mumkin, chunki teri nafas olish jarayonida qatnashadi. Bundan tashqari xavodagi zaxarli bug‘lar va gazlar teridagi terda va yog‘ qatlamida erib, keyinchalik u orqali so‘rilishi mumkin. YOg‘larda va yog‘simon moddalarda eruvchan zaxarli moddalar, xususan, uglevodlar, aromatin aminlar, benzol anilin efir tipidagi birikmalar uchun teri orqali o‘tish aloxida axamiyatga ega.
Zaxarlarning teri orqali o‘tishi faqatgina ularning yog‘larda eruvchanligagina emas balki suvda eruvchanligiga xam bog‘liq, chunki bu teri qoplamlaridagi erigan moddaning qonga o‘tish imkoniyatini ma’lum darajada belgilab beradi.
Ishlab chiqarish zaxarlarining teri orqali kirish xususiyatini gigienik normalashda va sog‘lomlashtirish tadbirlarini o‘tkazishda xisobga olinadi: bunday moddalar uchun xavodagi yo‘l qo‘yiladigan zichligi (konsentratsiya) birmuncha past belgilanadi, teri qoplamlarini ximoya qilish chora-tadbirlari ko‘zda tutiladi, ishdan keyin albatta dush qabul qilish tayinlanadi.
Zaxarlarning ovqat xazm qilish yo‘llari orqali tushishi qator sabablarga ko‘ra ro‘y beradi. Zaxarli, ayniqsa chang xolatidagi moddalarning burun-xalqum va nafas yo‘llarining yuqori bo‘limlaridagi shilliq pardasida tutilib qolishi asosiy sabablardan biri xisoblanadi. Bu erda tutilib qolingan zaxarli moddalar yo‘talish, aksirishda shilliq modda bilan qisman chiqariladi, qisman yutiladi va me’daga tushadi. Zaxarlar ovqat xazm qilish organlariga shaxsiy gigiena qoidalariga rioya qilinmaganda: ifloslangan qo‘l bilan ovqat eyishda, chekishda xam tushishi mumkin. Zaxar tushishining bu yo‘li ayrim xususiyatlarga ega. U birikmaning me’daning kislotali muxitida va ichakning ishqoriy muxitida eruvchanligining ortishiga imkon yaratilishi mumkin (masalan, qo‘rg‘oshin sulfatning birmuncha eruvchan qo‘g‘oshin xloridga aylanishi).
Zaxarning me’daga tushishi uning shilliq pardasi zararlanishiga, sekretsiya bezlarining buzilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Nixoyat, me’da-ichak yo‘llaridagi zaxarlar so‘rilib, ko‘p qismi vena tizimiga tushadi va jigar to‘sig‘i orqali o‘tadi. Jigan zaxarli moddalarni zararsizlantirishda ishtirok etadigan eng aktiv organlardan biri xisoblanadi, biroq bunda uning o‘zi xam zaxar ta’sir qiladigan a’zoga aylanib qoladi.
Organizmga tushgan zaxarlarning taqdiri nima bo‘ladi? Ular qon oqimi bilan tushganda qonda va to‘qimalarda zaxarlarning xujayra membranalari, oqsil strukturalari va xujayralar va to‘qimalararo muxitning boshqa komponentlari bilan o‘zaro fizik-kimyoviy ta’sir jarayonlari ro‘y beradi. Bu jarayonlarning biologik yo‘nalishi-zaxarlarni turli yo‘llar bilan zararsizlantirishdir.
Zararsizlantirishning birinchi va asosiy yo‘li-zaxarlarning kimyoviy tuzilishini o‘zgartirishdir. Masalan, organik birikmalar ko‘proq gidrooksidlanishga uchraydi (ON-gruppalari xosil bo‘lishi), bu jarayon asosan jigarda, buyrak osti bezlarida va boshqa organlarda aktiv amalga oshadi. Zaxarlarning o‘zgarish jarayonlari turli-tuman oksidlanish, qaytarilish, parchalanish, metillashish, sulfat va glyukuron kislotalari, aminokislotalar bilan murakkab juft birikmalar xosil qilishni o‘z ichiga olib pirovrd natijada organizmda ko‘pincha birmuncha zaxarsiz va aktiv moddalar xosil q iladi.
Zaxarlarning depolanishi va chiqarilishi ularning zararsizlantirilishida katta rol o‘ynaydi. Depolanish-ya’ni zaxarli moddalarning u yoki bu organda yig‘ilishi, qonda aylanib yurgan zaxar miqdorini vaqtinchalik kamaytirish yo‘li xisoblanadi. Masalan, og‘ir metallar aksari suyaklarda, jigarda, buyraklarda, ayrim moddalar-nerv tizimida yig‘iladi. Bu murakkab jarayon zararsizlantirishning yaxshi usuli qisoblanmaydi, chunki zaxarlar depodan qonga qayta tushishi mumkin. Zaxarlarning depodan qon oqimiga tushishi asabiy zo‘riqishda, kasalliklarda, ichkilik ichilganda keskin ortishi mumkin, bu surunkali zaxarlanishning zo‘rayyyyishiga olib keladi.
Zaxarlarning zararsizlantirishning uchinchi yo‘li-ularni organizmdan chiqarishdir. Bu turli xil yo‘llar: nafas olish, ovqat xazm qilish organlari, buyrak, teri qoplamlari, bezlar orqali amalga oshadi. Zaxarlarni xaydab chiqarish yo‘llari ularning fizik-kimyoviy xossalariga va organizmda o‘zgarishiga bog‘liq. Masalan alifatik va aromatik qatorlarning organik birikmalari odatda nafas bilan chiqarilgan xavo bilan qisman o‘zgarmagan xolda ajralib chiqadi, qisman esa, o‘zgargan xolda buyraklar va ovqat xazm qilish organlari orqali ajraladi. Og‘ir metallar asosan ovqat xazm qilish yo‘llari va buyraklar orqali ajraladi. Ter va yog‘ bezlari orqali ajralishda teri yo‘li birmuncha kamroq axamiyatga ega. Ayrim zaxarlar emizukli ayollarning ko‘krak sutida (qo‘rg‘oshin, kobalt va boshqalar) bo‘lishi mumkin, korxonada ayollar mexnatini muxofaza qilishda buni xisobga olinadi.
Zaxarlarning ajralib chiqish tezligi ularning organizmga tushgan dastlabki kunlarida va xaftalarida odatda bqori bo‘ladi, keyinchalik u pasayadi.
Zaxarlarni zararsizlantirishni, jumladan chiqarib yuborishni ayrim fizioterapevtik muolajalar o‘tkazish, maxsus ovqatlantirishni tashkil qilish, organizmga dori-darmonlar bilan ta’sir qilish yordamida tezlatish mumkin.
Texnologikjarayonlarningvaishzonasigazaxarlimoddalarningtushishigaqarshikurashvositalariningxozirgiaxvolidaishchilarningnafasolishzonasidazaxarlarningbo‘lmasliginitalabetish, albattame’yoriyxolatxisoblanadi, shundaynatijagaerishishesajudamushkultexnikvazifabo‘lib, uniatoetishkattamoddiyxarajatlarbilanbog‘liqdir. SHungako‘ramexnatgigienasidayo‘lqo‘ysabo‘ladiganbezararzichlikmiqdorlariniasosashzarurativijudgakeldi.
GOST 12.1.005-76 ning "Ishzonasixavosi" bo‘limidabuzichlikmiqdoriquyidagichabelgilanadi. Ishzonasixavosidazararlimoddalarningyo‘lqo‘yiladiganzichlikmiqdorlari -8 soatdavomidagikundalikishda (damolishkunlaridantashqari) yokiboshqachadavomlilikda, biroqxaftasiga 40 soatdanoshmaganmexnatjarayonida, butunishqobiliyatidavomidaishjarayonidayokixozirgivakelguvsiavlodlarxayotiningkeyingimuddatlaridazamonaviytekshirishusullaribilananiqlanadigankasalliklaryokisog‘likxolatidachetlanishlarkeltiribchiqaraolmaydiganzichlikmiqdoridir.
Ishlabchiqarishzaxarlariyo‘lqo‘yiladiganoxirgidarajasi (YQOD) nibelgilashda: a) moddalarningfizik-kimyoviyxossalarixisobgaolinadi; b) tajribatekshirishnatijalaridanfoydalaniladi; v) ishlabchiqarishdagigigienikkuzatuvlarma’lumotlariga, ishchilarningsog‘liqxolativakasallanishgadoirmateriallargaxamamalqilinadi.
Ishlabchiqarishgayangikiritiladiganbirikmalaruchunmateriallarningdastlabkiikkigruppasidanvaagaryangitexnologiyaniishlabchiqarishjarayonidalaboratoriya-ishlabchiqarishuskunalaridaolingangigienikma’lumotlarbo‘lsa, ulardanxamfoydalaniladi. BundayxollardatavsiyaetilganYQODgigienikkuzatuvma’lumotlari, shuningdeksanoatkorxonalaridagiishchilarningsog‘liqxolativakasallanishma’lumotlariniyig‘ishgaqadar, ilgaritaklifetilganYQODmiqdorinianiqlashmaqsadidavaqtinchalikxisoblanadi. YQODniasoslashdamoddalarningtaqribiyvatuzilishformulasi, molekulyarmassasivanisbiyzichligi, erishvaqaynashnuqtasi, turlimuxitlardaeruvchanligi, kimyoviyreaksiyagakirishishxususiyativazaxarlixossalarningyuzagachiqishigata’sirqilaoladiganvaxavodagizaxarningta’siretadiganzichlikmiqdorlaripaydobo‘lishiimkoninibelgilaydiganqatorboshqako‘rsatgichlarxisobgaolinadi. YQODnibelgilashdaxavodagimoddaningkimyoviyyokifizikusuldatekshirishmajburiyxisoblanadi.
IshxonasixavosidagizararlimoddalarYQODinibelgilashmaqsadidatajribatadqiqotlarito‘liqyokiqisqartirilganxajmdabajarilishimumkin. OxirgixoldatavsiyaetilganYQODningtaxminiymiqdorixisoblashusuliyordamidaolinishimumkin.
Zaxarlimoddalarningyo‘lqo‘ysabo‘ladiganzichlikmiqdorlaridanishlabchiqarishdagisanitariyasharoitiga, sog‘lomlashtirishtadbirlarining, masalan, shamollatishsamaradorligigabaxoberishda, shuningdekyangisexlarvazavodlarniloyixalashdaamaldafoydalaniladi. ZaxarlimoddalarYQODro‘yxatitinimsizkengaymoqda. YQODmiqdorlariesagigienafaninazariyavaamaliyotidanolinganma’lumotlarbilanto‘ldirilib, qaytadanko‘ribchiqilmoqda.
IshlabchiqarishkorxonalaridagizaxarlimoddalarningYQODinibelgilashda, shuningdekishlabchiqarishzaxarlariningzaxarliliksinflarigaqarabxambelgilanadi.
GOST 12.1.007-76 gaasosanzaxarlimoddalarorganizmgata’sirko‘rsatishdarajasigaqarab 4 sinfgabo‘linadi: o‘taxavfli, yuqorixavfli, o‘rtachaxavflivakamxavflimoddalar.