Islom oqimlari va yo’nalishlarining paydo bo’lishi sabablari, E’tiqodidagi bo’linishlarning sabablari va oqibatlari reja

Azraqiylar. Azraqiylar (Azoriqa) guruhining asoschisi Nofi’ ibn al-Azraqdir (v. 685 y.). Xavorij guruhlari orasida eng murosasiz va beshafqat sanalgan bu jamoa hozirgi kungacha yetib kelmagan.
Azoriqa ta’limotiga xos bo’lgan jihatlar quyidalar:

• 
  Xalifa Alini «kofir» deb hisoblaganlar;
  
• 
  gunohi kabira qilgan musulmonlarni kofir deb e’lon qilganlar;
  
• 
  azoriqalardan bo’lmagan musulmonlar, ularning qariyalari, ayol va bolalari qonini to’kishni (istiroda) halol deb hisoblaganlar;
  
• 
  hayz ko’rgan ayollarga ham namoz o’qish va ro’za tutishni farz deb hisoblaganlar;
  
• 
  mayda o’g’rilik uchun ham qo’lni butunlay yelkadan kesib tashlashni buyurganlar.
  

Sufriya. Sufriya ham xavorijlarning bir guruhi bo’lib, Ziyod ibn al-Asfar degan kishi nomidan shunday deb ataldilar.
Sufriylar ta’limoti o’zining nisbatan mo’’tadilligi bilan ajralib turadi. Bu guruhning ajralib chiqishiga xavorijlar orasida ko’tarilgan imon masalasidagi tortishuvlar sabab bo’lgan. Ular azoriqadan farqli o’laroq qo’zg’olonlarda qatnashmagan o’z dindoshlarini kofirga chiqarmaganlar. Raqiblarning qariya, ayol va bolalarini o’ldirishdan qaytarganlar. Ongli ravishda taqiyaga – o’z imonini amalda emas, faqat og’zaki ravishda yashirishga yo’l berganlar. Bu firqa VIII asrgacha o’z faoliyatini davom ettirganligi haqida ma’lumotlar bor.
Mu’taziylilar. Birinchi yirik yo’nalish vakillari hisoblanib, Damashq va Bog’dod xalifaligi hayotida VII-IX asrlarda muhim o’rin tutgan. Ularning aqidalari qat’iy Allohning yagonaligiga sig’inish, xudo o’z va’dasiga turishi lozim, oraliq holat, yaxshilikka dav’at va yomonlikdan qaytarish.
Jabariylar. Arabcha “jabr”dan olingan bo’lib, bu oqim VII asr oxiri, VIII asr boshlarida Islom ilohiyotida paydo bo’lgan ilk yo’nalishlardan hisoblanadi. Jabariylar inson taqdirini xudo mutloq oldindan belgilab qo’yadi, hech qanday iroda va faoliyat erkinligi yo’q. Bular faqat ollohdagina mavjud, inson esa anashu faoliyatni o’zlashtirib olish imkoniyatigagina ega, degan ta’limotni ilgari suradi.
Qadariylar. Bu oqim tarafdorlari “taldir” so’zining inson o’z hatti-harakati, taqdirining hukmdori deb talqin qilishadi. Bu – ilk ilohiyot oqimlaridan biri “ular inson o’z hatti-harakatining yaratuvchisi” deb tushuntiradi.