Islom tarixi va falsafasi

“Interpretation and researches” 
International scientific journal volume 1 issue 2 
115 
Kalom Muhammad payg‘ambar asoslagan islom dini ta’limotining bir yo‘nalishi 
sifatida vujudga keldi. Kalom ta’limoti tarafdorlari mutakallimchilar deb ataldi[7]. 
Ularning qarashlari bo‘yicha, Qur’on Alloh tomonidan osmondan tayyor holda 
tushurilgan muqaddas kitob bo‘lib, Allohning so‘zidir. Dunyo Alloh tomonidan 
yaratilgan sanoqsiz atomlar yig‘indisidan iborat. Ular Alloh xohishiga ko‘ra 
bo‘shliqda harakat qiladi, o‘zaro bir-biri bilan qo‘shiladi, paydo bo‘ladi yoki 
yo‘qlikka aylanadi. Dunyoda tanho, azaliy va abadiy mavjud, buyuk yaratuvchi 
quvvat-Allohning o‘zi va uning xohishidir. Mutakallimchilar insonning dunyoni 
bilish qobiliyatini inkor etadilar. Uni ojiz banda deb ta’riflaydilar. 
Bu borada VIII asr o‘rtalarida alohida oqim vujudga keladi. Ular mu’tazilachilar 
deb ataladi. Mu’tazila (arabcha- ajralib chiqqanlar, uzoqlashganlar degani)- 
mutakallimchilar ta’limotiga qarshi bo‘lgan mutafakkirlar bo‘lib, ilk islom 
falsafasidagi ilohiyotchi oqimlardan biri hisoblanadi. 
Islom ta’limotida shirk, kufr kabi salbiy jihatlar hamda qiyomat- muqarrar 
hodisaga ham to‘xtalib o‘tilgan: 
Shirk (arabcha- birga qatnashish, sheriklik; Allohning sherigi bor deb hisoblash, 
ko‘pxudolik)- shirk keltirish. Shirkning she’riy tushunchasi- Allohning zoti, sifatlari, 
ismlari, ishlari va hukmlarida sherigi bor deb e’tiqod qilish. Islomda shirk 
kechirilmas gunoh hisoblanadi. Shirkning turlari: 
1. 
Ibodatda shirk keltirish; 
2. 
Duoda shirk keltirish; 
3. 
Rabbiylikda shirk keltirish; 
4. 
Hukmda shirk keltirish; 
5. 
Mulk va sultondagi shirk keltirish; 
6. 
Xalq- yaratishdagi shirk keltirish; 
7. 
Itoatda shirk keltirish; 
8. 
Tangriga shirk keltirish. 
Kufr (arabcha- yashirish; noshukrchilik; kofirlik)- islomiy e’tiqodga ko‘ra, islom 
dinini yoki Alloh, borliq va inson to‘g‘risidagi islomiy dunyoqarashni tan olmaslik, 
yagona Alloh, uning farishtalari, payg‘ambarlari, ilohiy kitoblari, qazo va qadariga 
ishonmaslik hamda bunday dunyoqarash hamda aqidaga qarshi kurashish; imonsizlik, 
kofirlik, ko‘p hollarda kufr Allohga ishonmaslik hisoblanadi. Kufrning 3 turi mavjud: 
1. 
Haqiqiy kufr- dilida ham, tilida ham o‘zining kofirligini inkor etish. 
2. 
Inodiy kufr- Allohning haqligini, Muhammad (s.a.v.)ning haqiqiy 
payg‘ambarligini bila turib, qaysarlik qilib, imon keltirmaslik. 
3. 
Hukmiy kufr- ba’zan shariatga xilof ishlarni qilish yoki kufr so‘zlarini 
bilib-bilmay gapirib qo‘yish sababli kufrga hukm qilinuvchi holat. 
Qiyomat (arabcha- o‘liklarning tirilishi; tik turishi, o‘rindan turishi)- ko‘plab 
diniy ta’limotlar, jumladan islomda ham dunyoning tugashi va oxirat kunining 

---