Issn: 2545-0573 gospodarka I innowacje

---

30 
ISSN: 2545-0573 
GOSPODARKA I INNOWACJE
Volume: 19 | 2022 
Intellektual Boshqaruv Tizimlarini Robototexnika Yo’nalishida Qo’llash 
Istiqbollari 
Ahatova Muxlisa Bahodirovna 
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti,
Samarqand filiali talabasi 
A R T I C L E I N F O.
Annotation
Keywords: 
Sun`iy intellect, Robot, Ongli robot, 
Mashina, Meteorologik vaziyat
Muallif ushbu makolada sun’iy intelekt va uning rivojlanish 
jarayoni xamda Ushbu texnologiyalar tufayli kompyuterlarga 
katta miqdordagi ma'lumotlarni qayta ishlash va ulardagi
naqshlarni aniqlash orqali muayyan vazifalarni bajarishga 
"o'rgatish" mumkinligi to’g’risida mulohazalar olib borilgan. 
Undan tashqari sun’iy intelekt atamasi va uning kirib kelish 
tarixi hakida ma’lumotlar keltirilgan. Uzbekistonda qaysi 
sohalarda bu dasturni ishlatish mumkinligi va uning ahamiyati 
hakida misollar orqali kursatib berilgan. 
http://www.gospodarkainnowacje.pl/ 
© 
2022 LWAB. 
“Intellektual tizim” tushunchasi turli tadqiqotchilar tomonidan turlicha talqin qilinadi. Keling, 
qo'shimcha tushuntirishlarni o'z ichiga olgan holda asosiylarini ko'rib chiqaylik. Intellektual tizim 
operator (qaror qabul qiluvchi - qaror qabul qiluvchi) ishtirokisiz muammolarni hal qilishda intellektual 
yordamga ega axborot hisoblash tizimidir. Intellektual tizim operator - qaror qabul qiluvchi ishtirokida 
muammolarni hal qilishda intellektual yordamga ega bo'lgan axborot hisoblash tizimi. Boshqaruv 
tizimlarini yaratishda asosiy intellektual texnologiyalar, jumladan, sun’iy neyron tarmoqlar (ANN), 
genetik algoritmlar, loyqa mantiqdan samarali foydalanish mumkin. Shu bilan birga, ulardan 
foydalanishning maqsadga muvofiqligi hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun taqsimlangan 
sxemalarni amalga oshirish qobiliyati bilan belgilanadi, bu esa kerakli hisob-kitoblarning 
murakkabligini sezilarli darajada oshirmasdan qidiruv maydonini kengaytirish imkonini beradi; 
boshqaruv jarayonlarini tabiiy tilga yaqin "oddiy" til orqali tasvirlash qobiliyati; nochiziqli boshqaruv 
ob'ektlarini analitik bo'lmagan tasvirlash va noaniqlik va ko'p sonli maxsus vaziyatlar bilan tavsiflangan 
jarayonlarni tavsiflash imkoniyati; noto'g'ri rasmiylashtirilgan muammolarni hal qilish uchun makonda 
tezda izlash qobiliyati. Intellektual tizimlar ular bilimga asoslangan tizimlardir. Kompyuterda qayta 
ishlansa, bilim xuddi ma'lumotlarga o'xshash tarzda o'zgaradi: 1) tafakkur natijasida inson xotirasidagi 
bilim. 2) bilimlarning moddiy tashuvchilari (darsliklar, o'quv qurollari). 3) Bilim sohasi - predmet 
sohasining asosiy ob'ektlari, ularni bir-biriga bog'lovchi sifatlari va qonuniyatlarining shartli tavsifi. 4) 
Har qanday model (ishlab chiqarish, semantik, ramka yoki boshqa) asosida bilimlarni ifodalash. Ishlab 
chiqarish yoki qoidaga asoslangan model bilimlarni jumlalar shaklida ifodalash imkonini beradi "Agar , 
keyin". Semantik tarmoq yo'naltirilgan grafik bo'lib, uning uchlari tushunchalar, yoylar esa ular 
orasidagi munosabatlardir. Ramka - bu qandaydir kontseptual ob'ektni ifodalash uchun ma'lumotlar 
strukturasi. 5) Mashinani saqlash vositalari bo'yicha bilimlar bazasi. Ishlab chiqarish modelidan 
foydalanishda bilimlar bazasi qoidalar to'plamidan iborat. Qoidalarning sanab chiqilishini boshqaruvchi 

---

31 
dastur xulosa chiqarish mexanizmi (mulohaza yuritish mexanizmi, xulosa chiqarish mexanizmi, 
deduktiv vosita, tarjimon, qoidalar tarjimoni, hal qiluvchi) deb ataladi. Chiqib ketish mashinasi tsiklik 
ishlaydi. Har bir tsiklda u ishchi xotiradan (ma'lumotlar bazasi) mavjud faktlarni va bilimlar bazasidagi 
qoidalarni ko'rib chiqadi va keyin ularni moslashtiradi. Tanlangan qoidalar to'plami konflikt deb 
ataladigan to'plamni tashkil qiladi (ya'ni, ma'lum bir vaziyatda bir vaqtning o'zida bir nechta qoidalar 
qo'llanilishi mumkin). Mojaroni hal qilish uchun xulosa chiqarish mexanizmi bitta qoidani tanlaydigan 
mezonga ega, shundan so'ng u ishga tushiriladi. Bu ish xotirasiga qoida xulosasini tashkil etuvchi 
faktlarni (tavsiya etilgan harakatlar) kiritishda yoki ziddiyatli qoidalarni tanlash mezonini o'zgartirishda 
ifodalanadi. Agar qoida harakat nomi bilan tugasa, u ishga tushiriladi. Xulosa qilish mashinasi modus 
ponens tamoyiliga asoslanadi, u quyidagicha talqin qilinadi: “Agar A mulohazasi to‘g‘ri ekanligi 
ma’lum bo‘lsa va shakl qoidasi mavjud bo‘lsa”, agar A bo‘lsa, B bo‘lsa, “B mulohazasi to‘g‘ri bo‘ladi”. 
ostida aqlli tizimlar maqsadli xulq-atvorni amalga oshirish qobiliyatini ko'rsatadigan har qanday 
biologik, sun'iy yoki rasmiy tizimlarni tushunish. Ikkinchisi aloqa, bilimlarni to'plash, qaror qabul 
qilish, o'rganish, moslashish xususiyatlarini (namoyishlarini) o'z ichiga oladi. Sohada tadqiqot sun'iy 
intellekt bilimli yondashuv yotadi. Bilimga tayanish sun'iy intellektning asosiy paradigmasi hisoblanadi. 
Ishda bilimlarni talqin qilish to'rt guruhga (yoki darajalarga) birlashtirilgan: psixologik, intellektual, 
formal-mantiqiy va axborot-texnologik. Bilimlarning psixologik talqini - aqliy tasvirlar, aqliy modellar. 
Bilimlarning intellektual talqini - ma'lum bir predmet sohasi to'g'risidagi ma'lumotlar to'plami, shu 
jumladan ma'lum bir predmet sohasi ob'ektlari to'g'risidagi faktlar, ushbu ob'ektlarning xususiyatlari va 
ularni bog'laydigan munosabatlar, ushbu fan sohasida sodir bo'layotgan jarayonlarning tavsifi, 
shuningdek ma'lumotlar. qanday hal qilish kerak tipik vazifalar... Formal-mantiqiy talqin - ma'lum bir 
mavzu bo'yicha rasmiylashtirilgan ma'lumotlar, maxsus protseduralar yordamida ushbu fan sohasi 
bo'yicha yangi bilimlarni olish (chiqarish) uchun ishlatiladi. Axborot texnologiyalari talqini - 
kompyuter xotirasida saqlanadigan va intellektual dasturlarning ishlashida foydalaniladigan tizimli 
axborot. 
Robot - tirik organizmlarning xususiyatlari va funktsiyalarini, xususan, kosmosda vositalar va mehnat 
ob'ektlarini harakatlantirishda odamning harakatlarini taqlid qiladigan avtomatik mashina.
Aqlli boshqaruv usuli sun'iy intellekt usullariga asoslangan. Inson ishtirokini boshqarish 
Bunday robotning misoli uzoqdan boshqariladigan minalarni tozalash mashinasi. 
Robot yoki bot (Eng. Bot, abbr. Robot) - bu avtomatik ravishda va / yoki belgilangan jadvalga binoan 
doimiy foydalanuvchi kabi bir xil interfeyslar orqali har qanday harakatlarni bajaradigan maxsus dastur. 
Qoidaga ko'ra, atama Internetga nisbatan ishlatiladi. Tarmoq o'yinlarida botlarni ba'zan kompyuter 
tomonidan boshqariladigan pleyerlar deyishadi.
Intellektual boshqaruv tizimlarini qaysi sohada eng zarur? Albatta, meditsinada 
Yurtimizda hali 
ham bu virus avj olib bormoqda. Qanchadan-qancha shifokorlarimiz bu virus bilan kasallangan
bemorlarimizni davolash maqsadida o`zlari ham shu kasalga chalinishmoqda. Lekin buni yechimi
bor. Hozir texnologiya asri. Biz bu virusga qarshi zamonaviy texnologiyalardan foydalanishimiz
kerak. Ya`ni “Sun`iy intellekt”dan. G`oya shundan iboratki, biz o`z shifokorlarimizni bu bema`ni 
virusdan omon saqlashimiz uchun ularning o`rniga sun`iy intellekt kiritilgan robotni bemorlarga 
qarash uchun har bitta kasalxonaga bittadan qo`yish kerak. Ular tezlik bilan har bir kasalning oldiga 
borib uning issig`ini o`lchab, kerakli dori-darmonlar berib, boshqa kasalning oldiga yetib borishi kerak.
Shifokorlarning o`rniga robot qo`yishning asosiy sabablari
1.
Virus yuqush xavfi tug`ilmaydi (sababi u robot) Robot o`z nomi bilan robot, u tezlik bilan bir
bemorga qarab ikkinchi bemor tomon tez harakatlanadi
2.
Ish haqi olmaydi Lekin bunday robotlardan hech qayerda yo`q deb aytolmaymiz. Sababi, ko`plab 
rivojlangan davlatlarda shu sun`iy intellektga asoslangan robotlar kasalxonalarda bemorlarga 
g`amxo`lik qilmoqdalar.Saratonni aniqlash uchun foydalanib kelingan sun’iy intellekt endi COVID-19 

---

32 
koronavirusini topishda ham ishlatiladi. Dasturiy ta’minotdan Xitoyning 34 ta gospitalida
foydalanildi va uning yordamida 32 mingdan ortiq holat bo‘yicha tekshiruvlar o‘tkazildi, deb 
xabar bermoqda Neowin. 
O`zbekistondachi? 
Yaqinda Qashqadayo viloyati G`uzor tumanidan ham bir yurtdoshimiz bunday 
sun`iy intellektga asoslangan robotlar yaratdi. Bu robotlar dezinfeksiyaga mo`ljallangan. Biz bu 
yurtdoshimizga katta rahmat aytib qolamiz yurtimizga shunday robotlarni taqdim qilyotgani uchun. 
Endi biz yanda ko`p funksiyali robotlarni taqdim etishlarini ulardan kutib qolamiz. 
Foydami yoki zarar - 
Sun‘iy intelekt haqidagi bahs-munozaralar qariyb 50 yildan beri davom
etib kelmoqda. Mutaxassislar hanuzgacha bir to‘xtamga kelishgani yo‘q. Ba’zilar ularning
ommalashib odamlar o‘rnini egallab borayotgani natijasida ommaviy ishsizlik ko‘rsatkichlari
oshib ketishi mumkinligidan tashvishdalar. Mutaxassislarning boshqa bir guruhi esa Sun‘iy 
intelektga ijobiy munosabatda bo‘lish kerakligini uqtirishmoqda. Hatto IT- sohasidagi milliarderlar 
orasida ham turli qarashlar mavjud. Jumladan, SpaceX asoschisi Ilon Mask SIning butun boshli
sivilizatsiyani barbod qilishiga ishonchi komil. Maskning fikricha, “Sun`iy intellekt insoniyat 
sivilizatssiyasi uchun asosiy xavfdir. Sun`iy intellect mehnat bilan bog‘liq ommaviy muammolarni 
keltirib chiqaradi. Sababi, robotlar hamma ishni bizdan ko‘ra yaxshiroq bajara olishadi. Ilg‘or
texnologiyalar ortidan quvish natijasida, kompaniyalar sun’iy intellekt ortidan kelib chiqadigan xavf-
xatarni ko‘rmay qolishlari mumkin”. Shuningdek, Microsoft rahbari Bill Geyts ham uning zarariga 
to‘xtalib o‘tadi. “Bir necha o‘n yildan so‘ng, robotlar ishning katta qismini bajara boshlagach, Sun‘iy 
intelekt shu qadar kuchayib ketadiki, yakunda u bizni xavotirga sola boshlaydi. Bu borada Ilon 
Maskning fikriga qo‘shilaman. Ammo nega bu savol boshqalarni tashvishlantirmayotganiga hech 
tushunolmayman”, – deydi Geyts. “Boshqalar” deganda Geyts Facebook egasi Mark Sukerbergni 
nazarda tutgan bo‘lsa, ajab emas. Chunki, Mark Sun`iy intellektga nisbatan ijobiy munosabatda 
ekanligini bildirar ekan: “Yangi texnologiyalar har doim ham yaxshilik yoki yomonlik qilish maqsadida 
yaratilishi mumkin. SIning keng tarqalishi ortidan keladigan ijobiy natijani esa, yaqin 5-10 yil ichida 
ko‘ramiz”, deya Ilon Maskning fikriga e’tiroz bildirgan edi. Bugungi kunda ayrim davlatlarda robot-
hamshiralar, xaydovchisiz transport vositalari, buyurtmani yetkazib beruvchi dronlar xizmatidan
foydalanish yo‘lga qo‘yilgan. Hatto politsiya xodimlarining ba’zi vazifalarini ham maxsus robotlar 
bajarishyapti. Olimlar ularning tashqi ko‘rinishini imkon qadar odamlarnikiga o‘xshatishga 
urinishmoqda. Bundan tashqari, Sun`iy intellekt jurnalistlarning doimiy ko‘makchisiga aylanib 
ulgurgan. Masalan, Associated Pressda “ishlayotgan” robotlar moliyaviy hisobotlarni yozib boradi.
SIning qo‘llanilishi ushbu nashrda har chorakda beriladigan yangiliklarni 300 tadan 4400 taga 
oshirdi. Swiss Re sug‘urta kompaniyasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2020 yilga kelib 4,7 mln aholi
ishsiz qolishi mumkin. Shuningdek, ishsizlik g‘aznachilar, pochta xodimlari, hisobchilar va idora 
xizmatchilariga xavf solishi mumkinligi aytilgan. Sun`iy intellekt ularning vazifasini bemalol bajara 
oladi. 
Sun‘iy intelekt: fikrlaydigan mashinalar va ongli robotlar - 
Fikrlash jarayonini avtomatlashtirish 
masalasi ham sun'iy intellekt tushunchasi bilan uzviy bog‘liqlikka ega. Mashinaning fikrlashi
birmuncha g‘ayrioddiy ko‘rinadigan g‘oyadir. Hozirgi kunda "intellektual" deb nomalanadigan 
mashinalarning, ya'ni, sun'iy intellekt "egalari"ning imkoniyatlari inson kabi fikrlash darajasida emas. 
Ulardan olinadigan eng maksimum natija, hozirda murkkab, uzoq vaqt talab qiluvchi va bir necha 
minglab xususiy va umumiy hollarni tahlil qilib chiqishni taqozo etuvchi ilmiy farazlarni, asosan 
matematik teoremalarni va shunga o‘xshash ho kazolarni muayyan shartlar asosida tezkorlik bilan 
tekshirib, natiajsini ma'lum qilish bo‘lmoqda xolos. Ba'zan turli OAVlar orqali og‘iz ko‘pirtirib shov-
shuv qilinayotgan robot-androidlarning ham intellektual salohiyati aytaylik o‘rtamiyona bilim
darajasidagi o‘rta maktab bitiruvchisining bilim darajasichalik emasdir. Shunga qaramay, shubhasiz, 
intellektual tizimlar hozirdayoq inson og‘irini yengil qilishda, ma'nan mushkul va kuchli aqliy
zo‘riqishni talab qiluvchi ishlarni osonlashtirish va eng muhimi havfsizlashtirishda ular yaqin 
yordamchimizga aylanib bormoqda. Yorqin misol sifatida aeroportlarda parvozlarni

---

33 
muvofiqlashtirishga xizmat qiluvchi axborot-tahlil tizimlarini keltirish mumkin.
Ular, mavjud meteorologik vaziyat, samolyotlarning yetib kelish va uchib ketish jadvali, masofa, tezlik
va shunga o‘xshash yuzlab parametrlarni umumlashtirgan holda, umumiy vaziyatni nazorat qiladi 
hamda, insonga - muhandisga eng maqbul rejim haqida ma'lumotlarni taqdim etadi. Samolyotlarning 
o‘zidagi avtopilot imkoniyatini ham shu qatorga qo‘shish mumkin. U parvoz davomida bemalol 
uchuvchini o‘rnini egallab, ulkan laynerni boshqarib borishi mumkin. Bunday tizimlar odatda ekspert 
tizimlar ham deyiladi. Lekin nima bo‘lganda ham, ular dasturchilar tomonidan avvaldan 
belgilangan va mashina xotirasiga yozuilgan muayyan algortim doirasida ishlaydi xolos. Aytaylik,
algoritmda ko‘zda tutilmagan favqulodda vaziyatlarda mustaqil ijodiy (kreativ) noan'anaviy qaror 
qabul qila olmaydi. Baribir uchuvchi avtopilotdan voz kechib, o‘z bilimi va tajribasiga tayanadi. 
Shunday ekan, hozirgi kundagi eng yuksak nou-xau timsoli bo‘lgan eng mukammal intellektual 
mashinalarini ham inson kabi ong va tafakkur darajasiga ega deb bo‘lmaydi. Ong va tafakkur esa 
intellektning asosidir. Shunga ko‘ra, sun'iy intellekt atamasi, nazarimda biroz oshrib yuborilgandek 
go‘yo. Zero, sun'iy mulohaza yuritadigan, to‘g‘rirog‘i avtomatik tahlil qiladigan mashinalar, balki 
tahlilni bizdan ko‘ra tezkorroq bajarar, balki ularning xato qilish koeffitsiyenti biznikdan pastdir.
Lekin ularda ijodiy yondoshuv, hissiyot, hamda avvaldan biror narsani ko‘zlab ish tutish hislati 
umuman mavjud emas. Ustiga ustak, shunday sun'iy intellektni ham, siz bilan bizga o‘xshagan inson 
yaratgan!
Endi qiziq bir faktga e'tiboringizni qaratmoqchiman. Ma'lumki, har qanday kompyuter, demakki, 
sun'iy intellektga ega mashina, ikkilik sanoq tizimi asosida ishlaydi. Bu haqidan maktab informatika 
kursida yetralicha ma'lumot beriladi. Atiga ikkita raqamdan iborat sanoq tizimida esa, muayyan 
algoritmalarni bajarishda o‘ziga xos cheklov-chegaralar yuzaga keladi. Xossatan, haqiqiy sonlar bilan 
ishlashda, yoki taqribiy hisoblashlarda ikkilik sanoq tizimi yaramaydigan vaziyatlar yuzaga keladi. 
1991-yilda matematik olim Devid Stautmayer 18 ta turli xildagi hisob-kitob amaliyotlarni
kompyuter dasturi yordamida bajarib, ularning barchasida natija noto‘g‘ri chiqqanini, ya'ni, 
kompyuter (sun'iy intellekt) noto‘g‘ri ishlaganini isbotlab berdi. Demak, sun'iy intellekt-kompyuter
hamma masalani ham to‘g‘ri hal qila olmasligining jiddiy ilmiy asosi bor ekan. Shu asosga
ko‘ra, qo‘rqmay aytish mumkinki, sun'iy intellekt hali-beri tabiiy intellektga dov bera olmaydi. Uning 
ayrim xususiy hollarda (asosoan matematikada) insondan o‘zib ketishi esa, tezkorlik xossasi evaziga
xolos... Fikrlaydigan mashina, yoki sun'iy intellekt esa, hozircha fantast yozuvchilar, hamda entuziast 
dasturchilarning orzusi o‘laroq qolib ketmoqda. Balki shu yaxshidir?!...
АDАBIYOTLАR:
1.
Yusupov, M., Akhmedov, B. A., & Karpova, O. V. (2020). Numerical Simulation of Nonlinear 
Vibrations of Discrete Mass with Harmonic Force Perturbation. Acta of Turin Polytechnic 
University in Tashkent, 10 (4),71-75 
2.
Akhmedov, B. A., Xalmetova, M. X., Rahmonova, G. S., Khasanova, S. Kh. (2020). Cluster method 
for the development of creative thinking of students of higher educational institutions. Экономика 
и социум, 12(79). 
3.
Akhmedov, B. A., Majidov, J. M., Narimbetova, Z. A., Kuralov, Yu. A. (2020). Active, interactive 
and distance forms of the cluster method of learning in development of higher education. 
Экономика и социум, 12(79).