Ix asr hadis ilmining "oltin asri"

Markaziy Osiyo SHarqning ma’naviyat va ma’rifat markazidir
Qadimgi Markaziy Osiyoning tarixi, madaniyati, ma’rifati, ijtimoiy-falsafiy qarashlari haqida yunon, xitoy, hind, arman tarixchilarining asarlarida, Avesto, Behustun, O‘rxun-Enisey yodgorliklari kabi manbalarda, Beruniy, Narshaxiy va boshqa mutafakkirlarning asarlarida ma’lumotlar saqlanib qolgan.
Markaziy Osiyoda ilmiy bilimlar taraqqiyot darajasini ko‘rsatuvchi yodgorliklar bizning davrgacha kam etib kelgan. Ammo yuqorida qayd etilgan manbalar Markaziy Osiyoda qadimdan astronomiya, matematika, geometriya, geodeziya, fizika, tibbiyot va boshqa tabiiy-ilmiy bilimlar sohasida birmuncha muvaffaqiyatlarga erishganligidan dalolat beradi. Bizga qadar saqlanib qolgan Sug‘d kalendari, Beruniy asarlaridagi ma’lumotlar va boshqa manbalar Markaziy Osiyoda ilmiy bilimlarning, ayniqsa astronomiya borasidagi ilmiy bilimlar taraqqiy etganini ko‘rsatadi. Sug‘d, Xorazm va boshqa joylarda etishgan olimlar sayyoralar va yulduzlar turkumini o‘rganib, ularni maxsus nomlar bilan atab, Burj tizimini aniqlaganlar. Hukmdorlar saroyidagi astronomlar (ular astrolog ham bo‘lgan) goroskoplar tuzib sayyoralar dunyosini tekshirganlar. Ular fizika, matematika, falsafa, tibbiyot va boshqa ilmiy bilim sohalari bilan shug‘ullanganlar. Markaziy Osiyo xalqlari juda qadim zamonlardayoq sug‘orish inshootlari qurganlar, kanallar barpo etganlar, chig‘ir va koriz usullari bilan suvsiz qurg‘oq erlarga suv chiqarganlar. YUlduzlarga qarab uzoq erlarga safar qilganlar, mustahkam binolar qurganlar, toshni eritish yo‘li bilan shisha ishlab chiqarganlar va hokazo. Bularni ma’lum ilmlarsiz amalga oshirish qiyin edi.
IX-XII asrlar Markaziy Osiyo xalqlarining madaniy va ilmiy bilimlar taraqqiyotida katta o‘rin egallagan yangi bir bosqich bo‘ldi. Bu davrni tarixda Markaziy Osiyoda ilk uyg‘onish davri deb yuritiladi. Bu davrda ilmiy va diniy bilimlar rivojida Markaziy Osiyo jahon madaniyatining markaziy o‘choqlaridan biriga aylandi. Arab istilosiga barham berilib markazlashgan feodal davlatlarning yuzaga kelishi savdo-sotiq va madaniy aloqalarning rivojiga, ilmiy bilimlarning o‘sishiga olib keldi. Ayniqsa, Markaziy Osiyoning SHarq va G‘arb savdo va madaniy aloqalar yo‘li ustida joylashishi (hozirda bu “Buyuk ipak yo‘li” nomi bilan tarixga kirgan) bu o‘lkada ilmiy bilimlar va madaniyatning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Xuddi shu davrda jahon fani va madaniyati rivojida o‘chmas iz qoldirgan mutafakkirlar etishib chiqdi.
Dehqonchilik, hunarmandchilik va savdoning taraqqiy etishi jarayonida tabiiy empirik bilimlarni rivojlantirishga ehtiyoj tug‘ildi. SHunga muvofiq Markaziy Osiyoning ilg‘or mutafakkirlari matematika, astronomiya, geografiya, tibbiyot ilmlarini chuqur o‘rgandilar, ilmiy bilimlar borasida yangi ilmiy g‘oyalarni ilgari surdilar.
SHuni ta’kidlash joizki, arab xalifaligi uchun ham diniy bilimlar bilan bir qatorda tabiiy- ilmiy bilimlar kerak edi. Arablarning o‘z ichida bu ishga yaroqli ilm ahli juda kam va kuchsiz bo‘lgan. SHuning uchun ham ular o‘zlari zabt etgan joylardagi ilm bilan shug‘ullanuvchilarga imkon yaratishga harakat qilganlar. Buxoro, Urganch, Marv, Balx, Bag‘dod, SHom kabi shaharlar ilk o‘rta asr SHarqining ilmiy markaziga aylangan. Arab tili esa ilm-fan, ijod tiliga aylandi.Markaziy Osiyolik mutafakkirlar arab tilini mukammal o‘rganib o‘z asarlarini shu tilda bitdilar. Rumo, yunon, hind, fors tillarida bitilgan asarlarni arab tiliga o‘girdilar.
Markaziy Osiyolik mutafakkirlar o‘rta asrlarda tashkil topgan ilmiy markazlar – “Baytul-hikmat” (“Donishmandlar uyi”) ya’ni Bag‘dodda faoliyat ko‘rsatgan “Ma’mun akademiyasi”da, 2006 yil noyabr oyida 1000 yilligi nishonlangan “Dorul hikma”, “Xorazm Ma’mun akademiyasi”da va XV asrda Movarounnahrda faoliyat ko‘rsatgan “Ulug‘bek (Samarqand) akademiyasi”da qizg‘in ilmiy ishlarni olib bordilar.
Halifa Horun ar-Rashid Bag‘dodda tashkil etgan “Bayt ul – hikmat”da halifa Ma’mun davrida Markaziy Osiyoning bir qator ilm ahllari faoliyat ko‘rsatganlar. Bular jumlasiga Muso Muhammad Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy, Abbos ibn Said Javhariy, Ahmad ibn Abdulloh Marvaziy va boshqalar kiradi. Mazkur “Donishmandlar uyi”dagi kutubxonada hind, yunon, suryoniy (Suriya), arab, fors tillarida 400 000 jild qo‘lyozma asarlar saqlangan bo‘lib, ilm ahllari undan foydalanganlar.
“Xorazm Ma’mun akademiyasi”da Markaziy Osiyo zaminida tavallud topgan Abu Nasr ibn Iroq, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Mahmud Xo‘jandiy, Ahmad ibn Muhammad Xorazmiy, Ahmad ibn Hamid Naysaburiy kabi allomalar SHarq va G‘arbdagi o‘lkalardan kelgan turli millat va dinga mansub bo‘lgan olimlar bilan birgalikda ilmiy faoliyat yuritganlar.
Mazkur akademiya Prezidentimiz tashabbusi bilan 1997 yildan qayta tiklandi va o‘z ilmiy ish faoliyatini boshladi. Hozirda Ma’mun akademiyasi zamonaviy jihozlar bilan taminlanib bir necha tadqiqot laboratoriyalari tashkil etildi. U 16 ming 600 nusha kitob fondiga ega bo‘lgan boy ilmiy kutubxona va zamonaviy axborot-resurs markaziga ega.
Bir so‘z bilan aytganda, Xorazm Ma’mun akademiyasi umumbashariy sivilizatsiya rivojidagi o‘rni va ahamiyati jihatidan qadimiy Afinadagi Platon akademiyasi, Misrdagi Aleksandriya kutubxonasi, SHarq olamida “Baytul hikmat”nomi bilan shuhrat qozongan Bag‘dod akademiyasi kabi mashhur ilmiy markazlar bilan bir qatorda turib SHarq musulmon Renessansi – Uyg‘onish davrining yorqin namoyoni sifatida tariximizning zarhal sahifalarini tashkil etadi.
Markaziy Osiyoda faoliyat ko‘rsatgan ilmiy markazlardan yana biri temuriy hukmdor Mirzo Ulug‘bek (1394-1449y) davrida faoliyat ko‘rsatgan Samarqand (Ulug‘bek) akademiyasidir. Samarqanddagi Ulug‘bek madrasasi faqat oliy diniy o‘quv yurti emas, Ulug‘bek rahbarligida barpo etilgan rasadxona (1424-1428y) bilan birga olinganda, o‘sha davrning akademiyasi ham bo‘lgan edi. Mazkur akademiyada o‘sha davrning mashhur olimi, matematik va astronom Qozizoda Rumiy, G‘iyosiddin Jamshid al-Koshiy, Nizomiddin al-Birjandiy, Ulug‘bekning iste’dodli shogirdi Ali Qushchi va boshqalar ilmiy faoliyat olib borganlar.
Agar IX-XII asrlar Markaziy Osiyo ilk Renessans – Uyg‘onish davri sifatida e’tirof etilsa, XIV-XVI asrlar so‘nggi Uyg‘onish davri sifatida ilmiy bilimlar rivoji tarixidan o‘rin olgan..
SHu o‘rinda Renessans – Uyg‘onish tushunchasi, SHarq va G‘arb uyg‘onish davri mazmun mohiyati, ular o‘rtasidagi umumiy, o‘xshash tomonlar va farq to‘g‘risida ma’lumot berishni lozim topdik. Zero, bu SHarq uyg‘onish davri, uning umuminsoniyat sivilizatsiyasida tutgan o‘rnini tushunib olishda muhim ahamiyatga egadir.
Renessans-uyg‘onish davri madaniyati, va ma’rifati mohiyat-e’tibori bilan dunyoviy, gumanistik dunyoqarashi, antik davr madaniy merosiga murojaat qilish, bamisoli uning “qayta uyg‘onishi”(nomi ham shundan)ni anglatadi. Uyg‘onish davri namoyandalari qarashlari insonning cheksiz imkoniyatlariga, uning irodasiga, aql-idrokiga ishonib qarashi balan ajralib turadi.
Fanda SHarq va G‘arb uyg‘onish davri tushunchalari ishlatiladi. Ular umumiy, o‘xshash tomonlar bilan birga, ma’lum farq, o‘ziga xos xususiyatlari jihatidan ham ajralib turadi. Avvalo ular davr nuqtai nazaridan farqlanadi. Ilk SHarq uyg‘onish davri IX-XII asrlarni, so‘nggi uyg‘onish davri XIV-XV asrlarni o‘z ichiga olsa, G‘arb uyg‘onish davri XIV-XVI asrlarni o‘z ichiga olishi bilan farqlanadi. G‘arb uyg‘onish davri uchun feodalizmga, dinga qarshi kurash xos bo‘lsa, SHarqda masalaning g‘arbdagidek keskin qo‘yilishini ko‘rmaymiz.
SHarq va G‘arb uyg‘onishi uchun umumiy xususiyatlar antik davrga murojaat qilish, uni “qayta tiriltirish”, tabiiy fanlar rivoji, fanda universallik (qomusiylik)ni, gumanizmni targ‘ib etish va boshqalarda namoyon bo‘ladi.
SHarq renessansi davri quyidagi umumiy xususiyatlarga ega:
1) madaniyat, dunyoviy fanlar va islom aqidashunosligining taraqqiyoti;
2) YUnon, rum, fors, hind va boshqa madaniyatlar yutuqlariga suyanish;
3) astronomiya, matematika, mineralogiya, jug‘rofiya, Kime va boshqa tabiiy fanlar rivoji;
4) uslub (metodologiya) da-ratsionalizm, mantiqning ustunligi;
5) insoniy do‘stlik, yuksak axloqiylikning targ‘ib etilishi;
6) falsafaning keng darajada rivoj topishi;
7) adabiyot, she’riyat, ritorikaning keng miqyosda rivojlanishi;
8) bilimdonlikning qomusiy xarakterda ekanligi va boshqalar.
Bu davrga kelib avvalo Markaziy Osiyo, Eron, Iroq va Suriya ilmu fan va madaniyatning yirik o‘chog‘iga aylandi. Xorazm, Buxoro, Hirotda yirik ilmiy markazlar tashkil topgan edi. Xorazmiy, Forobiy, Ibn Sino, Farg‘oniy, Beruniy, Imom al-Buxoriy, Imom Iso at-Termiziy, Hakim at-Termiziy kabi Markaziy Osiyolik olimlarning, ulamolarning dong‘i etti iqlimga taralgan edi.
Markaziy Osiyoning qadimiy, qo‘hna va hamisha navqiron Buxoro, Xiva, Samarqand kabi shaharlari, qadimdan fan, madaniyat va ma’naviyatning markazi bo‘lib kelganligi bilan ajralib turadi.
SHunday qilib Markaziy Osiyo, xususan hozir O‘zbekiston deb ataluvchi bizning hududimiz, ya’niki Vatanimiz, -Prezidentimiz ta’biri bilan aytganimizda, - nafaqat SHarq, balki umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo‘lganini endilikda butun jahon tan olmoqda. Bu qadimiy va tabarruk tuproqdan buyuk allomalar, fozilu fuzalolar, olimu ulamolar, siyosatchilar, sarkardalar etishib chiqqan. Diniy va dunyoviy ilmlarning asoslari mana shu zaminda yaratilgan, sayqal topgan. Beshafqat davr sinovlaridan omon qolgan, eng qadimgi tosh yozuvlar, bitiklardan tortib, bugun kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan 20 mingdan ortiq qo‘lyozma, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa, tibbiyot, matematika, fizika, kimyo, astronomiya, me’morchilik, dehqonchilikka oid o‘n minglab asarlar Markaziy Osiyo SHarqning ilm-ma’rifat markazi bo‘lib kelganligini ko‘rsatuvchi va tasdiqlovchi dalil va isbotdir.³²