Ix asr hadis ilmining "oltin asri"

Ilk o‘rta asrlarda Markaziy Osiyoda ilm-ma’rifat va ma’naviyat rivoji
Markaziy Osiyoda ilk o‘rta asrlar fanining asoschisi Muhammad ibn Muso Xorazmiy (783-850y)dir. U halifa Ma’mun (813-833 yillarda halifalik qilgan)davri va undan keyin umrining oxiriga qadar Bag‘doddagi “Bayt ul-hikmat”ni boshqargan. Olimga buyuk shuhratni dastlab «Hisob al-hind» (“Hind hisobi”) nomli risolasi olib kelgan. Mazkur risolada jahon fani tarixida birinchi marta o‘nlik pozitsion sistema va uning ahamiyati haqida so‘z boradi. Xorazmiyning o‘nlik pozitsion sistemasi insoniyatga cheksiz qulay imkoniyatlar yaratib berdi. Agar mazkur sanoq sistemasi bo‘lmaganida ilmiy tafakkur bu darajada takomil topishi amri mahol bo‘lardi. Xorazmiy to‘qqiz belgidan iborat hind raqami yordamida cheksiz miqdorlarni qayd etuvchi va uni osonlik bilan ifodalovchi sanoq sistemasini kashf etdi. Hindlarning to‘qqiz belgidan iborat raqamlar tizimi mukammal sanoq tizimiga aylanishi uchun “0” kashf etilib, o‘z o‘rniga qo‘yilishi kerak edi. Xorazmiy tomonidan “0”(nul)ning kashf etilishi insoniyat ilmiy tafakkurining beqiyos ulkan yutuqlaridan biridir. Hozirgi zamon jahon ilmiy-texnika va texnologiyalarning erishayotgan ulkan yutuqlari asosida buyuk alloma Xorazmiy dahosi yotganligini endilikda hech kim inkor eta olmaydi.. Bu haqda Islom Karimov to‘xtar ekan: “Bugungi kunda odamzotning ilm-fan va zamonaviy texnologiyalar borasida erishayotgan ulkan yutuqlarini ko‘z oldimizga keltirar ekanmiz, beixtiyor ana shu buyuk bobomiz misolida bunday yuksak marralarga erishishda o‘zbek xalqining ham munosib hissasi borligidan qalbimiz iftixorga to‘ladi,”³³-deb ta’kidlaydi.
Xorazmiyning “Hisob al-hind” kitobida eng muhim oltita arifmetik amallar – qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish, bo‘lish, darajaga ko‘tarish va kvadrat ildiz chiqarish kabilar ishlab chiqilgan. Ularning uslub hamda qonuniyatlari kashf etilgan.
Xorazmiyning yana bir kashfiyoti va xizmati algebra faniga asos solganligidir. “Algebra” atamasining o‘zi Xorazmiy tomonidan yozilgan “Al-jabr va al-muqobala hisobi haqida qisqacha kitob” nomli risolasidagi “al-Jabr” so‘zining lotincha talaffuz ifodasidan kelib chiqqan. Algoritmlar nazariyasining yaratilishi ham Xorazmiy ilmiy faoliyati bilan bog‘liqdir. Xususan, “Algoritm” atamasi lotinchada ifoda etilgan “Dixi algoritmus” – “dediki al-Xorazmiy” so‘zidan kelib chiqqanligini hech kim inkor eta olmaydi. Algoritm tushunchasi hozirgi zamon kibernetika, EHM (elektron hisoblash mashinasi) va hozirgi zamon informatsion texnologiya hamda jarayonlarning asosiy tushunchasiga aylandi. Xorazmiy jug‘rofiya, tarix, astronomiya sohalarida ham ilmiy ishlar olib borgan. Xalifa Ma’mun olimlar oldiga Osmon va Erning to‘liq xaritasini tuzishni vazifa qilib topshirgan. Bu ishga Xorazmiy rahbarlik qilgan. Xaritalar “Majmui al-Ma’mun”- “Dunyo xaritasi” nomi bilan yuritilgan. SHu munosabat bilan Xorazmiy jug‘rofiyaga oid “Kitobi surat al-arz” nomli asar yaratgan. Bu asarning yagona qo‘lyozma nushasi Qohiradan topilgan. Xorazmiy mazkur asarida Er yuzini SHimoliy qutbdan to ekvatorgacha 7 iqlimga bo‘lib o‘rganishni tavsiya etgan. Bu bilan Xorazmiy Er yuzasini meridian(gradus)lardan tashqari parallellarga bo‘lib o‘rganishni boshlab berdi. Parallellar bilan meridianlarning kesishgan nuqtalari orqali Er yuzi koordinatlarini aniq belgilash imkoniyatlari ochildi.. Xorazmiy astronomiyaga oid “Xorazmiy ziji”-“YUlduzlar jadvali” asarini ham yozgan. Uning bu asari astronomiya ilmi rivojida yangi davrni boshlab bergan. Xorazmiy yuqoridagilardan tashqari “Astrolyabiya bo‘yicha risola”, “Quyosh soati to‘g‘risida risola”, “Xorazmning mashhur kishilari” nomli asarlarni ham yozgan.
Xorazmiy o‘rta asrlarda etishib chiqqan o‘zbek fanining ilk tamal toshini qo‘ygan buyuk allomadir. U o‘z asarlari bilan avval SHarq va keyinroq Evropa riyoziyot ilmiga asos solgan ilm sohibidir. Amerikalik sharqshunos olim D.Sarton “Xorazmiy barcha zamonlarning eng ulug‘ matematiklaridan biridir. Jahon fani tarixining 9-asrning birinchi yarmini hech mubolag‘asiz Xorazmiy davri deb atashimiz lozim”, - degan edi.
VIII asrning oxiri IX asrning birinchi yarmida faoliyat ko‘rsatgan, Xorazmiy bilan zamondosh bo‘lgan Markaziy Osiyolik buyuk astronom, geograf va matematik olimlardan biri Abu Abbos ibn Ahmad Farg‘oniy(797-865y.) ham Bag‘dodda ijod qilgan. “Baytul-hikmat”ning astronomiya maktabining rahbari bo‘lgan. Ahmad Farg‘oniy “Astronomiya va astrolyabiyaga kirish”, “Falakdan bo‘ladigan sabablar”, “Astrolyabiya fani usullari”, “Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum” kabi asarlarni yozgan buyuk astronom, geograf va matematikdir. Uning “Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum” asari “Astronomiya asoslari haqidagi kitob” nomi bilan mashhur bo‘lib, 1145 yildayoq Evropada lotin tiliga tarjima etilgan. SHundan so‘ng Ahmad al-Farg‘oniy nomi lotinlashtirilib, “Alfraganus” shaklida G‘arbda shuhrat qozondi. Uning “Astronomiya asoslari haqidagi kitob”i bir necha asrlar mobaynida Evropa universitetlarida astronomiya bo‘yicha asosiy qo‘llanma sifatida foydalanilgan. Asarda falakiyot va geografiya ilmlarining asosiy mazmuni, vazifalari va qismlari tushunarli dalillar asosida bayon qilingan. Erning shar shaklida ekanligi, bir xil osmon yoritgichlarning turli vaqtda ko‘tarilishi, tutilishi va bu tutilishning har bir joydan turlicha ko‘rinishi masofalar o‘zgarishi bilan ularning ko‘rinishi o‘zgarishi haqida qimmatli ma’lumotlar berilgan. Ahmad Farg‘oniyning mazkur kitobi avval Musulmon SHarqida, so‘ng Evropada astronomiya ilmining rivojini boshlab berdi.
U boshqa olimlar bilan birgalikda Er meridianining bir darajasini aniqlash ishlarida ishtirok etdi. 847-861 yillarda Nil daryosidagi suv sathini o‘lchaydigan “Miqyosi Nil” inshootini barpo etish ishlarini olib bordi. Ilmiy-texnik va me’moriy jihatdan g‘oyat ulug‘vor bu qurilma hozirga qadar saqlanib qolgan. Misrda 2007 yilda ana shu murakkab inshoot yonida ulug‘ allomaga haykal o‘rnatilishi uning fan rivojiga qo‘shgan ulkan hissasini insoniyat tomonidan e’tirof etilishidir.
Bizning davrimizgacha Ahmad al-Farg‘oniyning 7 ta asari saqlanib qolgan. Asarlarining qo‘lyozma nushalari jahonning turli shaharlari – Berlin, Dushanbe, London, Parij, Tehron, Toshkent, Mashhad, Patna, Rampur, Qohiradigi yirik kutubxonalarda saqlanmoqda.
Ulug‘ ajdodimiz - Ahmad Farg‘oniy insoniyat tarixidagi ilk Uyg‘onish davrining eng zabardast va kuchli namoyandasi, o‘z zamonasining fundamental fan asoschilaridan biri sifatida bashariyat dunyoqarashi va ma’naviyatining rivojlanishiga beqiyos ta’sir ko‘rsatgan allomadir.³⁴
Allomaning ilmiy merosini yurtimizda o‘rganishga mustaqillik yillarida keng yo‘lga qo‘yildi. 1998 yilda esa Ahmad al-Farg‘oniy tavalludining 1200 yilligi nishonlandi.
Abu Nasr Forobiy (873-950)- o‘rta asrlar musulmon SHarqining mashhur mutafakkiri, qadimgi yunon falsafasining eng yirik davomchisi va targ‘ibottchisi.Antik yunon ilmi va falsafasining bilimdoni sifatida Aristotelning “Metafizika”, “Fizika”, “Meteorologiya”, “Kategoriyalar”, “Anametika”, “Ritorika” va boshqa asarlarini, shuningdek Evklid, Ptolomey, Gippokrat, Galenlarning asarlarini arab tiliga tarjima qilib, ularga sharhlar yozgan. Bu bilan Forobiy SHarq xalqlarini, keyinroq esa Evropa xalqlarini yunon ilmi, falsafasi va madaniyati bilan tanishtirishda katta rol o‘ynagan. Ayniqsa, Aristotel falsafasini talqin etishda shuhrat qozonib “Al muallimi as-soniy”-ya’ni “Ikkinchi muallim” va “SHarq Aristoteli”kabi yuksak nomlarga sazovor bo‘lgan.
SHu bilan birga Forobiy fanning turli sohalariga oid ko‘pgina original asarlar yaratgan. Bular jumlasiga: “Substansiya haqida so‘z”, “Qonunlar haqida kitob”, “Masalalar manbai”, “Ilmlarning kelib chiqishi va tasnifi”, “Mantiqqa kirish kitobi”, “Falsafa” tushunchasining ma’nosi haqida so‘z”, “Fazilatli hulqlar”, “Fozil shahar aholisining qarashlari” va boshqalar kiradi.Forobiy ilmiy faoliyati davomida 160 dan ortiq asarlar yaratganligi manbalarda qayd etilgan.
Forobiy dunyoqarashida borliq masalalari bilan bir qatorda ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy-axloqiy fikrlar ham muhim o‘rin tutadi. Allomaning “Baxt-saodatga erishuv haqida”, “Fozil shahar aholisining qarashlari”, “Baxt-saodatga erishuv yo‘llari haqida risola”, “Fuqarolik siyosati” va boshqa asarlarida jamiyat va uning kelib chiqishi, uni boshqarish, axloq-odob, ta’lim-tarbiya masalalari bayon qilingan. Jumladan, Forobiy shahar-davlatlarni fozil va johilga ajratadi. Fozil shahar o‘z xalqini baxt-saodatga eltishi, uning boshlig‘i esa adolatli va adolat uchun kurashuvchi, yuksak axloqli, ma’rifatli, o‘zida butun ijobiy fazilat va xislatlarni to‘plagan bo‘lishi lozimligini uqtiradi. Johil shahar aholisi nafsga berilgan, butun fikru zikri boylik to‘plash bo‘ladi. Johil shaharda har turli buzuq odatlar, shahvoniy nafs, bir-birini ko‘rolmaslik, bir-birini talash, dushmanlik, nizo va janjallar avj olgan bo‘ladi, deb ta’kidlaydi.
Forobiy fikricha davlatni idora etuvchi shaxs o‘zining 12 ta tug‘ma fazilati va xislati bilan ajralib turishi, uni egallagan bo‘lishi lozim. SHulardan dastlabki oltitasi mutlaqo shart bo‘lgan fazilatlardir: 1.sog‘lom bo‘lishi; 2.yuksak darajada iqtidorli; 3.xotirasi kuchli bo‘lishi; 4.ziyrak aql; 5.aniq, lo‘nda bayon qilish qobiliyati; 6.ilmparvar; 7.lazzatdan (ayniqsa, may ichishdan)o‘zini tiya bilishi; 8.haqiqatni va unga intiluvchilarni sevish; 9.mag‘rur va istiholalik; 10.adolatparvar; 11.o‘jar bo‘lmasligi; 12.jasur va jur’atli bo‘lishi kerak va hokazolar.³⁵
Forobiy inson kamoloti uchun xizmat qilgan, hayr-e’sonli ishlar, go‘zal insoniy fazilatlarni yaxshilik deb hisoblaydi. Insonning kamolotiga to‘sqinlik qiluvchi dangasalik, bekorchilik kabi yomon odatlar, bilimsizlik, ongsizlik, kasb-hunarga ega bo‘lmaslik kabi nuqsonlarni yomonlik deb, kishilarni undan ogohlantiradi.
Forobiy hayotning oliy maqsadi baxt-saodatga erishuvdan iborat, kishilar bunga olamni o‘rganish, kasb-hunar va ilmlarni o‘zlashtirish – ma’rifatli bo‘lish orqali erishadi, deb qaraydi.
SHunday qilib, Forobiyning dunyoqarashi, uning jamiyat va axloq to‘g‘risida yaratgan yaxlit ta’limoti ilk o‘rta asrlar va keyingi davrlarda ijtimoiy-falsafiy, siyosiy va ma’naviy, axloqiy fikr rivojida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.
O‘rta asrning buyuk daholaridan biri, qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy (973-1048y.)dir. U o‘z zamonasining hamma fanlarini, birinchi navbatda falakiyot (astronomiya), fizika, riyoziyot(matematika), ilohiyot, madanshunoslik fanlarini puxta egallagan. Bu fanlar taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi bilan uning nomi dunyo fanining buyuk siymolari qatoridan joy oldi. “Berun” so‘zi “tashqi shahar”, “Beruniy” esa “tashqi shaharda yashovchi kishi” ma’nosini bildiradi. U o‘sha davrning mashhur olimlari Abu Nasr ibn Iroq Mansur, Ali Sahl Iso al-Masihiylardan falakiyot, riyoziyot, falsafa, tibbiyot va boshqa fanlardan ta’lim olgan.
Beruniy zamonasining buyuk olimi Ibn Sino bilan tabiat falsafasi, fizika boshqa fanlar borasida savol-javob tarzida yozishmalar olib borgan, shulardan 18 tasi bizgacha etib kelgan. Bu yozishmalarda ikki mashhur olim fazo, issiqlikning tarqalishi, jismlarning issiqlikdan kengayishi, nurning aks etishi va sinishi kabi masalalarda ilmiy munozara olib borgan.1005-1017 yillarda Xorazm Ma’mun akademiyasida o‘sha davrning mashhur ilm ahllari bilan hamkorlikda faoliyat yuritdi.
Beruniy qoldirgan ilmiy meros 152 kitob va risoladan iborat. SHulardan 70 tasi falakiyot, 20 tasi riyoziyot, 12 tasi geografiya va geodeziya, 3 tasi madanshunoslik, 15 tasi tarix va elshunoslik, 4 tasi falsafa, 18 tasi adabiyot, 4 tasi xaritografiya, 3 tasi iqlimshunoslik, fizika, dorishunoslik va boshqa fanlarga bag‘ishlangan. Bular qatoriga “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “Hindiston”, “Geodeziya”, “Minerologiya”, “Ma’sud qonuni”, “Munajjimlik san’atidan boshlang‘ich tushunchalar”, “Saydana” va boshqa asarlari kiradi. Garchi Beruniy falsafiy-axloqiy masalalarga oid asar yozmagan bo‘lsa-da, ammo ko‘pgina asarlarida bu masala haqida fikrlar bayon etgan.
Beruniy xalqlar o‘rtasidagi do‘stlikni va ilmiy hamkorlikni yuksak qadrlaydi. Uni eng insoniy axloqiy sifat deb maqtab, amalda o‘zi ko‘rsatdi. Bir necha yil Hindistonda yashagan 45 yoshli olim qadimgi hind-sanskrit tilini o‘rganib, bu tilga Evklidning “Elementlar”, Ptolomeyning “Almajistiy” asarlarini tarjima qildi va hind olimlarini yunon ilmi va falsafasi bilan tanishtirdi. O‘zi esa hindlarning ilmi, adabiyoti, falsafasi va axloqini o‘rgandi. Bu haqda Beruniyning o‘zi shunday deb yozadi: “O‘zimni ularning munajjimlari huzurida, ustoz huzurida turgan shogirddek tutar edim... So‘ng hisob ilmining haqiqiy yo‘llarini ularga ravshanlashtiradigan bo‘ldim, ularning kattalari men o‘z tillari bilan “Daryo” deb maqtar edilar”.
Beruniy fikricha, kishilar uchun dunyoda turli hollar bor. Bu maqtaluvchi – yaxshilik va qoralanuvchi – yomonlikdir. Maqtaluvchi yaxshi hollar bo‘lib, ularning tayanchini poklik va tozalik tashkil etadi deb ko‘rsatadi.
Beruniy o‘z davrining eng ko‘zga ko‘ringan ilm-fan homiysi edi. U mamlakat ravnaqini fan, ma’rifat ravnaqida ko‘rgan. Ilm-fan, ma’rifat saxovatli xizmatni o‘tashi mumkin deb hisobladi. U shunday yozadi: “Mening butun fikru yodim, qalbim – bilimlarni targ‘ib qilishga qaratilgan, chunki men bilim orttirish lazzatidan bahramand bo‘ldim. Buni men o‘zim uchun katta baxt deb hisoblayman”.
Alloma insonning oliy fazilati boshqalar haqida, ayniqsa kambag‘allar haqida g‘amxo‘rlik qilishdan iboratdir, deydi. Beruniy doimo xalqlarning do‘st, inoq, ittifoq bo‘lib yashasha uchun kurashib keldi. U insoniyatga, u yaratgan madaniyatga qirg‘in keltiruvchi urushlarni qoraladi. Beruniy madaniy hamkorlik va ilm-ma’rifatning keng tarqalishiga katta e’tibor bergan allomadir.
Xulosa shuki, vatandoshimiz Beruniyning ilmiy dahosi umuminsoniyat ilmiy bilimlar rivojiga qo‘shilgan muhim hissadir. Uni Evropada al-Baron nomi bilan yuritilishi ham bejiz emas. O‘zimizning yurtimizda Beruniy ilmiy merosini o‘rganish keng yo‘lga qo‘yilgan. Fan va texnika sohasida erishilgan yutuqlar uchun Beruniy nomidagi davlat mukofoti ta’sis etilgan.
Abu Ali ibn Sino (980-1037) – buyuk hakim, qomusiy alloma va mashhur mutafakkir. Tibbiyot, falsafa, mantiq, psixologiya, fiziologiya, axloqshunoslik, tabiatshunoslik, pedagogika, musiqashunoslik va boshqa ilm sohalari bilan shug‘ullangan.
Ibn Sino yoshligida zo‘r mehnat, izlanish, g‘ayrat bilan ilmlarni o‘rganishga kirishgan. U bu haqda: “Uyquga ketgan vaqtimda ham o‘ngimdagi masalalarni ko‘rardim. SHu holatda ko‘p masalalar tushimda menga ayon bo‘lardi... shu zaylda hamma ilmlarni mustahkam egallay oldim. Insonning imkoniyat darajasida egallaydigan bilimni egallab oldim. Aristotelning “Metafizika”sini “qirq bir marta qayta o‘qidim”. U menga hatto yod bo‘lib ham qoldi.Lekin shunday bo‘lishiga qaramay, men uni va uning maqsadlarini tushuna olmasdim”, - deb yozadi o‘z tarjimai holida. Ibn Sino bu muammoni Forobiyning Aristotel “Metafizika”siga yozgan sharhini o‘qib hal etadi. Uning ilmlarni egallashdagi sa’y-harakati biz uchun ibratdir.
Turli manbalarda uning 450 dan ortiq asar yozganligi qayd etilgan. Lekin bizgacha 250 ga yaqini etib kelgan. SHulardan 80 tasi falsafaga, 50 tasi tibbiyotga, 40 tadan ortig‘i tabiat va gumanitar sohalarga, 3 tasi musiqaga va ilmning boshqa sohalariga bag‘ishlangan.
Uning asosiy asarlari “Tib qonuni”, “Kitob ash-shifo”, “Kitob an-najot”, “Kitob al-insof”, “Donishnoma”, “Risolai axloq”, “Risolai ishq”, “Solomon va Ibsol” va boshqalardir.
Ibn Sinoning ilmiy merosini shartli ravishda 4 qismga falsafiy, tabiiy, adabiy va tibbiy sohalarga bo‘lish mumkin. Olim shularning har birida barakali ijod qilib, biz avlodlar uchun boy ilmiy-adabiy meros qoldirgan.
G‘arbda “Avitsenna”, SHarqda “SHayx ur-rais” nomini olgan Ibn Sino tabobat sohasida o‘chmas iz qoldirgan mutafakkirdir. “Tib qonunlari” asari qadimgi va o‘rta asr tabobat fani taraqqiyotining eng oliy cho‘qqisidir. U tabobatning 1000 yillik tarixiga yakun yasab, ayni vaqtda uni yangi taraqqiyot pog‘onasiga ko‘tardi.
Allomaning “Tib qonunlari” asari bir necha asrlar davomida Ovruponing eng nufuzli oliy o‘quv yurtalrida asosiy tibbiyot qo‘llanmalaridan biri sifatida o‘qitib kelindi. Dunyo miqyosida qabul qilingan va hayotimiz tarziga aylanib ketgan “Meditsina”, “Sog‘lom turmush tarzi” kabi tushunchalar va ularning mazmun-mohiyati Ibn Sino nomi bilan bog‘liqdir. Buyuk mutafakkir ilmiy merosining ahamiyati haqida “Aniqroq qilib aytganda, -deb yozadi Islom Karimov,-bu benazr allomaning butun ilmiy faoliyati dunyo taraqqiyotini insonparvarlik ruhida, ya’ni ma’naviy negizda rivojlantirishga ulkan ta’sir ko‘rsatdi...”³⁶
Alloma ijtimoiy-siyosiy qarashlarida, insonni ijtimoiy buyuk jonzot, deb ta’riflaydi. Kishilarning o‘zaro manfaatli hamkorligi ular hayotining yagona tayanchi ekanligini ta’kidlaydi. Falsafiy-axloqiy asarlarida esa hukmdorlarni qonunsizliklarga qarshi kurashishga, xalqning talablariga quloq solishga, adolat yuzasidan ish yuritishga chaqiradi. Adolatni inson xatti-harakatining eng yaxshi bezagi deb ko‘rsatadi.
Uning fikricha, yaxshilik donolikda, donolik esa hodisalarni bilish orqali qo‘lga kiritiladi. Bilim, ma’rifat inson hayotining ajralmas tomonidir. U bu haqida shunday yozadi:
Jon agar bir shisha bo‘lsa, ilm xuddi lampadir,
Hikmati insonni bilgil, ul chirog‘da lampayog‘.
Ibn Sino “Solomon va Ibsol” qissasida rostgo‘ylik, sadoqat, pok muhabbat, irodaning makr ustidan g‘alabasini tasvirlaydi
Mutafakkir kishilarni do‘stlik va haqiqatga, do‘stlikning qadriga etishga chaqiradi.
SHunday qilib, Ibn Sino o‘zining boy va serqirra ilmiy merosi bilan keyingi davr SHarq va G‘arb madaniyati va ma’rifati rivojiga katta ta’sirn ko‘rsatdi.
1999 yilda O‘zbekistonda Ibn Sino xalqaro jamg‘armasi tuzildi. O‘zbekiston erida 1966 yilda topilgan yangi mineral Ibn Sino nomi bilan Avitsennit deb ataldi.
IX-XII asrlar ma’naviyati va ma’rifati rivojida XI asrning ko‘zga ko‘ringan shoiri YUsuf Xos Hojib ham katta o‘rin tutadi. YUsuf Xos Hojib o‘zining yagona dostoni bo‘lmish “Qutadg‘u bilig” (“Baxtga eltuvchi bilim”) bilan mashhurdir. Bu asar 1069 yilda yozilgan bo‘lib, uni shoir Qashqar hokimi Sulaymon Arslon Qoraxonga bag‘ishlagan. SHu asari uchun unga Xos Hojib, ya’ni buyuk xonning maxsus maslahatchisi unvoni berilgan. Doston qahramonlari - hokim Kuntug‘di adolat ramzi, vazir Oyto‘ldi baxt ramzi sifatida, vazirning o‘g‘li O‘gdulmish aql ramzi sifatida tasvirlanadi.
Mutafakkir inson faqat jamiyatda, boshqa kishilar bilan muloqotda va foydali mehnatda chinakam kamolga etadi, degan g‘oyani ilgari suradi. Insonga foyda keltirmaydigan inson – o‘likdir, deb ta’kidlaydi. Jamiyatda mehnat ahli – dehqonlar, chorvadorlar, hunarmandlar hal qiluvchi rol o‘ynaydi, deb uqtiradi. SHuning uchun, YUsuf Xos Hojib hokimga adolatli bo‘lish, o‘zboshimchalik va qonunsizlikka yo‘l qo‘ymaslikni maslahat beradi.
Mutafakkir fikricha, odam kimligidan qat’iy nazar inson bo‘lishi lozim, chunki dunyoda faqat insoniylikkina abadul-abad qoladi. SHu sababli o‘z nomini hamisha yaxshilik bilan eslashni istagan kishi faqat yaxshilik qilishi lozim. U shunday yozadi: “Kimning odobi yaxshi va axloqi to‘g‘ri bo‘lsa, u kishi maqsadiga etadi va baxt unga kulib boqadi”, chunki “yaxshi axloq jamiki yaxshiliklarning zaminidir”.
YUsuf Xos Hojib ilm va ma’rifatni jamiyatning taraqqiyotiga, gullab yashnashiga olib keluvchi kuch deb bilib, ularni egallashga da’vat etadi. U kishini zulmat ichidagi uyga, bilimni esa ana shu uyni nurafshon etuvchi mash’alga o‘xshatadi. SHoir kishilarni o‘ylab gapirishga chaqiradi. So‘zingga ehtiyot bo‘l, boshing ketmasin. Tilingga ehtiyot bo‘l, tishing sinmasin. Ma’nodor so‘z donolik alomati, bema’ni so‘z mahmadonagarchilik, ahmoqlik alomatidir. SHu boisdan odam ko‘proq quloq solib, kam gapirishi kerak, deb aytadi.
YUsuf Xos Hojib shuningdek, insonning tashqi qiyofasi uning ichki ma’naviy dunyosiga mos bo‘lishiga katta ahamiyat beradi.Mutafakkir yolg‘onchi, munofiq kishilar jamiyat uchun zararli, bunday kishilardan uzoq bo‘lish kerak, deydi.
SHunday qilib, XI asrda yashab ijod qilgan YUsuf Xos Hojib “Qutadg‘u bilig” asarida ma’rifatparvarlik, yuksak axloqiylik g‘oyalarini ilgari suradi. Bu asar katta ma’naviy-ma’rifiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega.
Biz o‘rganayotgan davrda axloqiy-didaktik mavzuda asar yaratgan va shuhrat qozongan shoir Ahmad YUgnakiydir. U XII asr oxiri va XIII asrning birinchi yarmida yashab ijod qilgan.. Undan bizgacha “Hibatul-haqoyiq” dostoni etib kelgan. U o‘z dostonida dunyoning bevafoligi, o‘tkinchiligi haqida gapirib: dunyo go‘yo karvon faqat ozgina fursat to‘xtab o‘tiladigan rabot (karvonsaroy). SHu sababli, deb ta’kidlaydi u, bu dunyodagi rohat-farog‘atga intilish befoyda, uni deb azob-uqubat chekishga arzimaydi, chunki “sen bugun ko‘rib turgan boylik ertaga g‘oyib bo‘ladi, sen o‘zimniki deb bilgan buyumlar boshqalarga qolib ketadi. SHuning uchun faqat yaxshilik urug‘ini sepish uchungina yashash kerak ” deb uqtiradi. U bilimli, ma’rifatli kishilarni etuk kishilar deb hisoblaydi. Inson bilan bilimni ajratib bo‘lmaydi, faqat bilimli kishigina kamol topishi mumkinligini ta’kidlaydi:
Olim odam – qimmatba’ho dinordir,
Nodon, johil odam – qimmatsiz soxta puldir.
Uning fikricha, inson olim bo‘lgandan keyingina ulug‘lik darajasiga ko‘tariladi va yaxshi nom qoldiradi. Bilimsiz kishi sog‘lom bo‘lsa ham, u o‘likdir deb ko‘rsatadi. Bilim inson uchun bitmas-tuganmas mulkdir, deb ta’kidlaydi. SHoir, axloq-odobdagi asosiy narsa tildir. Til baxtiyorlik va baxtsizlikning sababidir, deb uqtiradi. SHu bilan birga, olim halollik va haqgo‘ylik, saxiylik inson uchun fazilat, unga intilish kerak deya, xasislik va badfe’llikni qoralaydi. Kamsuqumlik va kamtarlik insonni ulug‘laydi, deb ko‘rsatadi.
Kishilarga faqat yaxshi odamlardangina do‘st orttirishni maslahat beradi. Faqat yaxshi ishilar qilibgina yaxshi natijalar kutish mumkin, chunki “... tikan ekib, hosiliga uzum olmaysan”, deb aytadi.
Xulosa shuki, IX-XII asrlar davomida Markaziy Osiyoda ilm, fan, ma’rifat, ma’naviyat, yuqori darajada rivojlandi.
YUqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, IX-XII asrlar davomida Markaziy Osiyoda ilm, fan va ma’rifat yuqori darajada rivojlangan. Ularning zamirida avlod-ajdodlarimizning yuksak darajadagi ma’naviyatga ega ekanligi turadi. CHunki ma’naviy qashshoq inson, xalq, millat hech qachon ilm, fan, ma’rifat va madaniyatni rivojlantira olmaydi, uning ulkan salohiyatidan bahra ololmaydi.