İxtisas: İsm kurs: II fənn: Riyaziyyatın ibtidai kursu tədrisi metodikası Mövzu: V,VI, VII, VIII, IX

MÜHAZİRƏ VI: İbtidai siniflərdə riyaziyyatdan dərsdənkənar işlərin təşkili və onlara verilən tələblər
Riyaziyyatın təlimi şagirdlərin məntiqi təfəkkürünü, yaddaşını, diqqətini, təxəyyülünü, müşahidəçiliyini, iradəsini, müstəqil və yaradıcı təşəbbüskarlığını inkişaf etdirdiyindən onun ibtidai sinifdən mükəmməl öyrənilməsi zəruri sayılır.
Müasir cəmiyyətin riyazi biliyə malik mütəxəssislərə böyük ehtiyacı olduğundan şagirdlərdə riyaziyyatı öyrənməyə maraq hissi tərbiyə etmək lazımdır. Dərslərdə isə bu imkan geniş deyil. Burada hər bir dərsin əsas təhsil məqsədi olduğunu da nəzərə alsaq, onda riyaziyyata konkret elm kimi, maraq hissi tərbiyə etmək üçün əlavə məşğələlərə, dərsdənkənar işlərə böyük ehtiyac olduğu qənaətinə gəlirik.
Riyaziyyatdan dərsdənkənar iş və ya məşğələ tədris prosesinin ayrılmaz bir hissəsi kimi onu tamamlayır, inkişaf etdirir və dərinləşdirir. Ona görə də hər sinif üzrə dərsdənkənar məşğələlərin məzmunu həmin sinfin riyaziyyat proqramı əsasında müəyyənləşdirilir və şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərinə uyğun olur.Dərsdənkənar məşğələlər üçün tədris vasitələri: dərslik, məşğələlər üçün kitab və kitabçalar sayılır.
Riyaziyyatdan dərsdənkənar işlər (məşğələlər) daha bacarıqlı və istedadlı şagirdləri aşkar etməyə, üzə çıxarmağa və şagirdlərdə riyaziyyata maraq, həvəs tərbiyə etməyə xidmət edir.
Riyaziyyatdan dərsdənkənar işlər zamanı şagirdlərdə əməyə məhəbbət, iradəlilik və təşkilatçılıq kimi keyfiyyətlər də tərbiyə olunur.
Dərs məşğələsi dərsdənkənar məşğələlərdən aşağıdakı xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir:
1. Dərs proqram əsasında aparılmaqla, bütün şagirdlər üçün məcburidir. Dərsdənkənar məşğələlərdə isə müəllim materialı özü seçir və proqramdan kənara çıxa bilər.
2. Dərsdənkənar məşğələlər şagirdlərin könüllüyünə, fəallığına və təşəbbüskarlığına əsaslanır.
3. Dərsdənkənar məşğələlərdə müəllim şagirdlərin fərdi bacarıqlarını nəzərə almaqla ən incə priyomlar tətbiq edir. Bu zaman müəllim təkcə istiqamət vermir o, həm də şagirdlərin fəaliyyətinə rəhbərlik edir, onları müstəqil işləməyə alışdırır, onların marağını istiqamətləndirir.
İbtidai siniflərdə riyaziyyatdan dərsdənkənar işlərin aşağıdakı növləri tətbiq olunur:

1. 
   Riyazi səhərciklər və ya riyazi gecələr (riyaziyyat gecələri).
   

Dərsin mənimsənilməsi və keyfiyyətinin artırılmasında, hələ ibtidai sinifdən şagirdlər arasında əməkdaşlıgın möhkəmlənməsı, şagirdlərin elmə maragının və məntiqi təfəkkürlərinin yüksəldilməsində, bacarıqlarının üzə çıxarılması və inkişafında dərsdənkənar məşğələlərin xüsusi rolu var. Bu məşğələlərdən biri də müxtəlif fənlərdən gecələrin kecirilməsidir. 
Gecədə şagirdlər komanda şəklində iştirak edirlər. Hər sinifdən bir nümayəndə olmaqla 4 və ya 5 komanda təşkil olunur. Komandalara əvvəldən adlar seçilir. Ayrıseçkilik olmaması üçün hər iştirakçı sinif şagirdləri ayrılıqda zala daxil olduqda komandalara verilən adlar qoyulmuş zərfləri götürüb, zərfin içində adı yazılmış komanda stolunda əyləşirlər. Zərflərdən birində gözləmə stolundakı qrupun da adı var. Komandalar özlərinə kapitan seçirlər. Gözləmə stolundakı qrupun şagirdləri uduzanın yerini almaq üçün arxada hazırlıq görürlər. Münsiflər, yəni müəllimlər ayrı stolda əyləşirlər və yaxınlıqlarında divardan “Qiymətləndirmə vərəqi” asılır.
2. Riyazi ekskursiyalar.
Belə ekskursiyalarda şagirdlər müəyyən obyektlərdə ölçmə, hesablama ilə əlaqədar olan işləri icra edir, nəticələri dəftərlərində qeyd edirlər.
3. Riyazi dərnəklər.
Müəllim dərnəyi təşkil edərkən şagirdlərin məsələ həllinə, hesablama texnikasına, ölçmə işlərinə, əyani vasitələrin hazırlanmasına və s. marağını nəzərə almalıdır.
Dәrnәklәrin fәaliyyәti müəllim tərəfindən tərtib olunmuş və yerli tәhsili idarәetmә orqanlarının qəbul və tәsdiq etdiyi illik plan әsasında tәşkil olunur. Bunlarla yanaşı, riyaziyyat proqramı ilə uzlaşması naminə, ibtidai sinif müəlliminin dərsdənkənar işlərini təşkil etməsində və planlaşdırma aparmasında müstəqilliyini əlindən almaq olmaz. Müəllim, o cümlədən ibtidai sinif müəllimi, dərsdənkənar məşğələlər, gəzintilər və s. vasitəsilə şagirdlərin maraq dairəsini, qavrama dərəcəsini, onlarda vacib riyazi vərdişlərin qazanılmasını və riyaziyyatın ibtidai kursu tədrisi materialını nəzərə alır ki, bu işi heç bir şablon planlaşdırma ilə əldə etmək olmaz.
4. Riyazi olimpiyadalar.
Müxtəlif səviyyələrdə təşkil olunan riyaziyyat olimpiadalarının şagirdlərin riyazi hazırlıq səviyyəsini yüksəltməkdə, onları riyaziyyatı müstəqil öyrənməyə cəlb etməkdə xüsusi əhəmiyyəti vardır.
Riyazi olimpiyadalar adətən məsələ və misallar həllinə, cəld və səhvsiz hesablamaya həsr olunur. Riyazi olimpiyadalar 3 mərhələdə aparılır. İbtidai siniflərin III-IV siniflərindən başlayaraq bu səpkidə olimpiyadalar təşkil edilə bilər.
5. Riyazi müsabiqələr və viktorinalar.
Belə tədbirlər asan təşkil oluna bilən riyazi yarışlar hesab olunur. Bunların məzmununa nəzəri suallar, əyləncəli-məntiqi məsələlər daxil ola bilər. Riyazi müsabiqələr və viktorinalar şagirdlərin fikrini sərbəst ifadə etmək bacarıqları qazandırır.
6. Komanda yarışları.
İbtidai kursun paralel sinifləri arasında və ya sinif daxilində keçirilən belə yarışlarda hər komandada 8-10 nəfər iştirak edə bilər. Hər komandaya müəyyən vaxt ərzində (məsələn 30 dəqiqə) bir neçə məsələ və misal verilir. Vaxt bitdikdən sonra işlər müəllimə təqdim olunur. Tapşırıqlar yoxlandıqdan sonra qalib müəyyən edilir.
7. Riyazi qəzetlər və bülletenlər.
Riyaziyyat sahəsindəki maraqlı hadisələrdən, məktəblilərin, o cümlədən, ibtidai sinif şagirdlərinin qazandıqları uğurlardan və riyazi yeniliklərdən məlumatlar həmin qəzet və bülletenlərdə yer alır. Düşündüklərini müstəqil ifadə etmək üçün ibtidai sinif şagirdlərinin qazanılan nailiyyətlər barədə yazdıqları məlumatlar də burada işıqlandırıla bilər.
8. Riyaziyyat guşəsi.
İbtidai sinif müəllimi öz sinfində həmişə fəal şagirdlərin qüvvəsindən səmərəli istifadə etməlidir. Onlar əyani vəsaitlərin hazırlanmasında fəal iştirak edirlər. Şagirdlərin əl işləri və düzəltdikləri müxtəlif fiqurlar riyaziyyat guşəsində saxlanılır.
Ümumiyyətlə, riyaziyyatdan dərsdənkənar işlər şagirdlərin riyazi biliklərinin genişləndirilməsinə və dərinləşdirilməsinə xidmət edir.
Siniflər üzrə dərsdənkənar məşğələlərə qəbul şagirdlərin və ya valideynlərinin ərizələri əsasında, onların meyl - bacarıqları nəzərə alınmaqla, məktəb rəhbərliyinin əmrinə əsasən müəyyənləşdirilir.
Dərsdənkənar məşğələlərdə şagirdlərin minimum sayı 8, maksimum sayı isə 15 nəzərdə tutulub. Mәktәbin rәhbәrliyi tәşkil olunan dәrnәklәrin sәmәrәli fәaliyyәti üçün mәsuliyyәt daşıyır. Dәrnәklәrin işinә ümumi rәhbәrlik vә nәzarәt direktor müavinlәrindәn birinin vәzifә bölgüsünә daxil olunur. Dərsdənkənar məşğələlər üçün, təlim tərbiyə işləri üzrə direktor müavini tərəfindən ayrıca cədvəl hazırlanır və məktəb direktoru tərəfindən təsdiq olunur. Dərsdənkənar məşğələlər dərsdən sonra tədris olunur və cədvələ salınmır. Cədvələ salınan dərsdənkənar məşğələlərə görə isə qiymətləndirmə aparılmır.
Riyaziyyatdan dərsdənkənar məşğələlər dedikdə müəllimin rəhbərliyi altında dərsdən kənar vaxtlarda aparılan və məcburi olmayan məşğələlər başa düşülür. Dərsdənkənar məşğələlərin iki növü fərqləndirilir:
1) proqramda öyrənilməsi zəruri sayılan tədris materialının mənimsənilməsində geridə qalan şagirdlərlə aparılan məşğələlər;
2) digər şagirdlərlə müqayisədə üstün riyazi bacarığı və həvəsi olan şagirdlərlə aparılan məşğələlər.
Zərurət yarandıqda, geridə qalan şagirdlərlə hər bir sinif üzrə dərsdənkənar məşğələlər təşkil olunmalıdır.
Geridəqalan şagirdlərlə aparılan dərsdənkənar məşğələlərin əsas məqsədi şagirdlərin məktəb riyaziyyat kursu üzrə bilik və bacarıqlarındakı problemləri vaxtında ləğv etməkdir. Geridəqalan şagirdlərlə dərsdənkənar işlərin aparılması zamanı aşağıdakı tələblər əsas götürülür (buna fakultativ və ya əlavə məşğələlər də deyilir):
1) əlavə məşğələlər geridəqalan, eyni səviyyəli şagirdlərdən çox da böyük olmayan qruplar ayırmaqla təşkil olunmalıdır;
2) əlavə məşğələlərdə hər bir şagird fərdi tapşırıqla təmin olunmalı və onların yerinə yetirilməsi zamanı hər bir şagirdə konkret köməklik göstərilməlidir;
3) əlavə məşğələlər həftədə bir dəfədən çox olmamaqla aparılmalıdır;
4) əlavə məşqələlərdə konkret riyazi bölmənin təkrar öyrənilməsindən sonra yekun yoxlama işi aparılmalıdır;
5) hər bir şagirdin konkret riyazi bölməni öyrənərkən, onun geriqalma səbəbləri təhlil olunmalıdır və s.
Riyaziyyatı öyrənməyə xüsusi həvəsi olan şagirdlərlə aparılan məşğələlərin əsas məqsədləri aşağıdakılardır:
1) şagirdlərdə riyaziyyatı öyrənməyə dayanıqlı maraq hissi oyatmaq və bu marağı inkişaf etdirmək;
2) şagirdlərin riyazi biliklərini proqramın tələblərinə uyğun genişləndirmək və dərinləşdirmək;
3) şagirdlərin riyazi təfəkkürünü inkişaf etdirmək;
4) şagirdlərə dərslik və elmi-populyar ədəbiyyatla müstəqil işləməyi öyrətmək;
5) şagirdlərin elm və texnikanın inkişafında riyaziyyatın rolu və əhəmiyyəti haqqında təsəvvürlərini genişləndirmək və dərinləşdirmək və s.
Riyaziyyatı öyrənməyə böyük marağı və bacarığı olan ibtidai sinif şagirdləri üçün də, qeyd edildi ki, dərsdənkənar məşğələlərin aşağıdakı formaları vardır:
- riyaziyyat dərnəyi;
- riyazi müsabiqə;
- olimpiadalar və s.
Riyaziyyat dərnəyi dərsdənkənar məşğələlərin ən səmərəli formasıdır. Riyaziyyat dərnəyinə bir qayda olaraq, riyaziyyatı öyrənməyə xüsusi həvəsi olan şagirdlər cəlb olunur. Riyaziyyat dərnəyinin məşğələləri həftədə bir dəfə olmaqla bütün tədris ili müddətində təşkil olunur. Riyaziyyat dərnəyində öyrənilən materialların mövzusunu əsasən;
-görkəmli riyaziyyatçıların həyat və yaradıcılığı,
-riyaziyyatın inkişafı tarixindən maraqlı hadisələr,
-riyaziyyat dərslərində dərindən öyrənilməsi mümkün olmayan tədris materialları təşkil edir.
Bütün fakültativ məşğələlərin təşkili qaydalarına oxşar olaraq, dәrnәklәr də şagirdlәrin könüllülüyü әsasında tәşkil olunur. Tәhsilalanların meyl vә marağı, habelә mәktәbdә müvafiq tәdris maddi bazası, pedaqoji kadr tәminatı nәzәrә alınmaqla dərnəklər, bir qayda olaraq, fәnn vә incәsәnәt sahәlәri, bәdii vә texniki yaradıcılıq, idman növlәri üzrә təşkil edilir. İdman istiqamәtli dәrnәklәrә cәlb edilmiş şagirdlәr üçün onların sağlamlığı barәdә tibbi arayış tәqdim olunmalıdır.
Dәrnәklәrin tәşkilindә әsas mәqsәd tәhsilalanların mövcud potensiallarının inkişafı, informasiya sәviyyәsinin artırılması üçün lazımi şәraitin yaradılması, tәdris proqramları әsasında qazandıqla­rı bilik vә bacarıqların genişlәndirilmәsi, onlarda yaradıcılıq vә tәtbiqetmә bacarıqlarının formalaşdırılmasından ibarәtdir.
Bu vә ya digәr dәrnәk mәqsәd vә mәzmunundan asılı olaraq, bir, yaxud bir neçә dәrs ili әrzindә fәaliyyәt göstәrә bilәr. Dövlәt büdcәsi hesabına maliyyәlәşdirilәn dәrnәklәr ibtidai, ümumi orta vә tam orta tәhsil sәviyyәsindә oxuyan şagirdlәrdәn tәşkil edilir. Hәmin dәrnәklәr komplektlәşdirilәrkәn sinif sәviyyәsindәn asılı olmayaraq şagirdlәrin marağı, istedad vә intellekti nәzәrә alınır.
Dәrnәk rәhbәri mәktәb direktorunun әmri ilә tәyin vә azad edilir. Hәr hansı bir dәrnәyә tәyin olunan rәhbәrin (müәllim, yaxud kәnardan dәvәt olunan mütәxәssis) dәrnәyin istiqamәtinә uyğun fәaliyyətə malik olmasını tәsdiq edәn sәnәdi (diplom, sertifikat vә s.) nәzәrә alınır.
Dәrnәklәr dәrsdәnkәnar vaxtlarda vә direktor tәrәfindәn tәsdiq olunmuş cәdvәl üzrә aparılır. Dərsdənkənar məşğələlər üçün ayrıca jurnal verilir. Həmin jurnalda şagirdlərin adlı siyahısı, davamiyyәti və keçilən mәşğәlәlәrin mövzularını qeyd etmək üçün xüsusi qrafalar olur və dərnək rəhbəri tərəfindən qeydiyyat aparılır.
Dәrnәklәrin dәrs ili (illәri) әrzindәki fәaliyyәti şagirdlәrin cәlb olunduqları dәrnәklәrin tәyinatına uyğun tәdbirlәrdә (sәrgi, müsabiqә, yarış, konsert, olimpiada vә s.) iştirak sәviyyәsinә görә qiymәtlәndirilir. Eyni zamanda mәktәbdә büdcә vәsaiti hesabına maliyyәlәşdirilәn dәrnәklәrlә yanaşı, qeyd edilәn tәlәblәr nәzәrә alınmaqla ödәnişli vә ictimai әsaslarla da dәrnәklәr tәşkil oluna bilәr. Ödənişli dərnəklərin təşkili zamanı təhsil idarəsindən razılıq alınmalı və direktor, dərnək rəhbəri və təhsil idarəsi arasında birgə fəaliyyətlə bağlı üçtərəfli müqavilə bağlanılır və dərnəkdən gələn gəlir lazımi hesaba köçürülür.
Dərnəklər, hәr hansı bir mәktәbdә, onlara ayrılmış ştat vahidinә (stavkasına), ştat cədvəlinə, sinif komplektlərinin sayına uyğun olaraq təşkil olunur. 1 stavka dərnək həftədə 12 saat olmaqla tədris olunur. Əgər dərnəklərin tədrisində və ya təşkilində hər hansı boşluğa yol verildiyi aşkarlanarsa onun dayandırılması ilə bağlı məktəb rəhbərliyi tərəfindən əmr verilə bilər. Qeyd edək ki, dərnək və ya fakultativ məşğələlərin məktəbdə qanun çərçivəsində təşkil olunması əsas tələblərdəndir. Dərnək və fakultativlərin təşkili zamanı qanundankənar nəsə tələb etmək və ya qanun pozuntusu yolverilməzdir.
Dərsdənkənar məşğələlər üçün material seçərkən onun maraqlı olmasına çalışılmalıdır ki, işin keyfiyyəti təmin edilsin.