Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

a:=2; b:=3; s:=a*b.

Bu yerda o‘zlashtirish operatori yordamida a, b indentifikatorlar uchun xotirada ajratilgan yacheykalarda 2 va 3 qiymatlari xosil qilinadi va bu qiymatlar yacheykalardan chakirib olinib, o‘zaro kupaytirilib xotirada s uchun ajratilgan yacheykaga joylashtiriladi. Bundan tashkari dastur hisoblashi davomida xotirada biror o‘zgaruvchi uchun ajratilagn joydaxar xil qiymatlarni xosil qilish zarur bo‘ladi. Masalan:

i:=1; i:=i+1.

Mazkur operatorlar yordamida I o‘zgaruvchi dastur ishlashi davomida ketma-ket 1,2,3 va xakazo sonlarini kabo‘l qiladi.

O‘zlashtirish operatori uchun quyida gi amallar bajarilishi mumkin emas:

1. 
   3 := i + 2; (O‘zlashtirish operatorining chap Qismida o‘zgarmas)
   
2. 
   x := 2 *ri + r; (O‘zlashtirish belgisi notugri berilgan)
   
3. 
   u := x*+b/2; (maxsus belgilar ketma-ket yozilgan)
   
4. 
   z := exp(x) (o‘zlashtirish operatori tugallanmagan)
   

O‘zlashtirish operatori yordamida ixtiyoriy ifodalarni va natijalarni xotiraga joylashtirish mumkin.

Masalan - y = kx² + bx + c, x = kt + 3
bo‘lsa, x := k * t + 3
Y:= A * SQR(x) + B * X + C
ko‘rinishida bajarilib, x ning qiymati u dan avval hisoblanadi va o‘rniga kuyiladi. Undan keyin esa natijani chiqarish mumkin bo‘ladi.
Paskal tilidagi dastur xar doim ko‘yidagi
PROGRAM operatori bilan boshlanadi.
Uning to‘la ko‘rinishi yoki kiska ko‘rinishi bo‘lishi mumkin.
To‘la ko‘rinishidagi formati:
PROGRAM [nom] (input, output):
Kiska ko‘rinishidagi ifodasi
PROGRAM bilan boshlanadi.
Bunda PROGRAM chiziqcha dastur:
nom-dastur to‘zuvchi tomonidan ko‘yilgan nom;
input- dasturda kiritish operatori ishlatilayotganligini bildiruvchi yordamchi so‘z;
OUTPUT- natijani chiqarish operatori yordamchi so‘z;

Masalan -PROGRAM AA1 (input, output)

Bu AA1 nomli dastur ekanligini hamda unda (input, output) kiritish va chiqarish operatorlari ishlatilayotganligini bildiradi.

3. Foydalanuvchi qo‘yilgan masalani kompyuterda yechish jarayonida boshlangich qiymatlarni xotiraga kiritishi, xosil bo‘lgan natijalarni tashqi qurilmalarga chiqarishiga tugri keladi. Bu xollara e’lon qilish operatorlaridan fodalaniladi:

Dastur sarlavxasidan keyingi satrda ushbu dastur uchun yoki berilgan ma’lumotlarning o‘zgaruvchi ko‘rinishidagi kattaliklarining turlari e’lon qilinadi. E’lon qilish uchun aloxida operator VAR dan foydalaniladi.
VAR operatori:
VAR [o‘zgaruvchilar ro‘yxati]:[tur];
ko‘rinishida e’lon qilinadi.
Bunda VAR - turni e’lon kiluvchi yordamchi so‘z.
Masalan y = ax² + bx uchun
VAR y,a,x,v -REAL
Demak y,a,x,b ning turi xakikiy ekan.
O‘zgaruvchi turlari e’lon qilib bo‘lgandan keyin dasturning asosiy Qismi boshlanadi.
Bu Qismini boglovchi operator bo‘lib BEGIN-boshka ma’nosini bildiradi. Keyingi bosqichda berilgan ma’lumotlarni kiritish operatori yoziladi. Bu operator umumiy xolatda:
READ (o‘zgaruvchilar ruyxati):

ko‘rinishida bo‘ladi.

Bunda READ -ukimoq ma’nosini anglatadi.
Masalan READ (A,B,C,X):- a,b,c,x ning qiymatlari bir katorda kiritiladi.
READLN (A,B,C,X) -a,b,c,x ning qiymatlari aloxida katorlarda kiritiladi.

Dastur kiritib bo‘lingandan keyin, uning o‘zgaruvchilari uchun ma’lumot so‘raladi. Ma’lumot to‘liq kiritilib bo‘lingandan keyin esa ko‘yilgan masalaning natijasi chiqariladi.

Hisoblash ishlari bajarilgandan keyin natijani chiqarish operatori WRITE operatoridan foydalaniladi.
WRITE operatori WRITE ([natijalar ruyxati]):
ko‘rinishida bo‘ladi.
Bunda WRITE - yozmoq ma’nosini anglatadi.

Masalan WRITE (Y,T);

WRITELN (Y,T);

Y,T- chakirilishi zarur bo‘lgan identifikatorlar ruyxati.

Bu operator dasturining kerak bo‘lgan xolatlarida istalgan joyda ishlatilishi mumkin.

Dastur yakuni esa END operatori bilan yakunlanadi.

Misol tarikasida y = kx + tg² + 3 ifoda uchun algoritm va dasturini yozamiz.

Ifoda algoritmi quyidagicha bo’ladi: Dasturi

PROGRAM M1 (input,output)

VAR k, x, t, g, y –REAL;

BEGIN READ (k, x, t, g);

Y := k * x + t*(SQR(G)) + 3;

WRITE (y);

END.

Bu yozilgan dastur chiziqli hisoblash jarayoniga tegishli bo‘lib, oddiy dastur deb ataladi.
Dasturni to‘liq taxlil qilib chiqadigan bo‘lsa, uning nomi 1 va kiritish, chiqarish operatori ishlatilmoqda.
k, x, t, g, u larning turlari xakikiy;
Ma’lumotlar k, x, t, g lar kiritilmoqda va hisob ishlari bajarilib natija u orqali chiqarilib yakunlanmoqda.
Dasturni yozilish jarayoniga e’tibor beradigan bo‘lsak, xar bir satr yozilib bo‘lgandan keyin [;] nukta-vergul ko‘yilmoqda. END oxiri operatordan keyin esa [-] nukta bilan yakunlanmoqda.
Demak yozilgan dasturda tinish belgilarining axamiyati va o‘rni ham katta ekan.
Oddiy dasturdan keyingi bosqichda marakkabroq bo‘lgan tarmoqlanish jarayoniga dastur tuzish bilan shug’ullanamiz.
Tarmoqlanuvchi hisoblash jarayonlarida dasturlar maxsus shartli va shartsiz o‘tish operatorlari bilan amalga oshiriladi.
Shartli o‘tish operatori ham o‘z navbatida to‘liq, to‘liqsiz va oddiy, murakkab ko‘rinishlarda tashkil qilinadi.
Bu operatorlarning to‘liq ko‘rinishi:
if A then V else C ko‘rinishida bo‘lib, bunda if- agar:
A -( <, >, <=, >=, <>) munosabati ;
then bo‘lsa;
V shart bajarilganda bajarilishi kerak bo‘lgan operator else aks xolda;
C shart bajarganda bajarilishi kerak bo‘lgan operatorlardir.

Masalan if x>0 then Y := A * SQR(X) else z := x;

Berilgan xolatda x>0 shar bajarilsa operatorlar bajariladi.

Bajarilgan ishni boshkacharoq tatibda ham qilish mumkin. Uning uchun albatta sharsiz o‘tish operatoridan foydalaniladiyu Uning ko‘rinishi GOTO M ko‘rinishida bo‘lib, M satrdagi operator bajarilsin degan ma’noni anglatadi.

Masalan GOTO 15
Bu operator yordamida
If x > 0 then 5
Y := x + 5 - goto 15
5 –Y := -x ko‘rinishad ham tashkili qilish mumkin.

Murakkab ko‘rinishiga bir vaktda va satrda bir necha shartdan foydalanish mumkin.

Masalan if x>0 and x = 0 then y := -x else y := 5*x kabi tartibda ham bajarilishi mumkin.
Takrorlanuvchi hisoblash jarayonlariga

x² + 3x agar x>0

y= 0 agar x=0
-x + t agar x<0 bo‘lgan xollardagi ifoda

uchun algoritmni va dasturini yozamiz.

Algoritmi.

P ROGRAM AA2 (input,output);

VAR x, t, - REAL;

begin READ ( x, t);

if x > 0 then y := SQR (x) + 3 * x ELSE

if x < 0 then y := -x + t ELSE y := 0;

WRITE (y);

end.

Bundan tashkari quyida gi ifoda ham algoritmning va dasturni to‘zamiz.
Misol

Bu xolatda 2x  0 16x – 48  0

va 16x  48
x  0 x  3
kabi shartlar asosida algoritm tuziladi.

Algoritm Dasturi

P ROGRAM AA3 (input, output);

VAR x - REAL;

begin READ ( x);

IF x = 0 and x = 3 then WRITE (y = MEY; y);

ELSE y:=(5 * x + 3) / 2 * x + (7 * x + 8) / (16 * x - 8) ;

WRITE (y);

end.

Bu berilgan operatorlarni to‘gri tartibda tashkil qilinganda yaratilgan algoritm va dastur to‘gri deb topiladi va natijaga to‘gri boriladi.


1) Variant operatoridan dasturda 3 va undan ortik shartlar asosida ishlashga tugri kelganda foydalanish maksadga muvofikdir. Masalan monitor ekranida xafta kunlarini chiqarish vazifasi qo‘yilgan bo‘lsin -
Case kn of