Ызбекистон республикаси олий ва ырта

Birinchi bosqichda
biznes-
rejaning loyiha varianti ishlab chiqilib, unda o‘tgan yilda erishilgan natijalar tahlili va 
kelgusi yillar uchun o‘z imkoniyatlarini baholash hisobiga dastlabki hisob-kitoblar 
amalga oshiriladi. Biznes-reja barcha hisob-kitoblarda belgilangan texnologik 
jarayonlarga, ichki zahiralardan to‘liq foydalanishga asoslanishi hamda zarur hollarda 
tashkiliy va texnik-iqtisodiy tadbirlar bilan mustahkamlanishi lozim. 
Ushbu bosqichda chiqariladigan mahsulotga jamiyat ehtiyojlari va bozor 
talabini aniqlash katta ahamiyatga ega. Gap shundaki, jamiyatning aniqlangan 
ehtiyojlaridan tashqari, iste‘molchilar mahsulotni xarid qilish uchun sarflaydigan va 
korxona ushbu ehtiyojlarni qondirish uchun mahsulot ishlab chiqarishga sarflovchi 
resurslarning cheklanganligi ham mavjud. Shuning uchun «ehtiyoj - resurslar» 
bog‘liqligi biznes-rejaning asosiy bo‘g‘ini hisoblanadi. Ehtiyojlarni aniqlash 
korxonani iste‘molchilik talabiga ega bo‘lmagan mahsulot chiqarish uchun xarajatlar 
sarflashining oldini oladi, talab qilinuvchi resurslar hisob-kitobi esa xato va 
kamchiliklarga yo‘l qo‘ymaydi. 
Ikkinchi bosqich 
bu biznes-rejani yakuniy ishlab chiqish va uni korxonaning 
rasmiy hujjati sifatida tasdiqlashdir. Aynan shu sifatda biznes-reja huquqiy kuchga 
ega bo‘lib, turli idora va muassasalarga, xususan, banklardan moliyaviy resurslar 
olish uchun taqdim etilishi mumkin. Agar uni ishlab chiqish o‘z navbatida 
korxonaning ishlab chiqarish va iqtisodiy (moliyaviy) strategiyasini ishlab chiqishga 
imkon beruvchi marketing tadqiqotlari va bozor tahliliga asoslansa to‘g‘ri bo‘lur edi. 
Ayrim mutaxassislar bitta biznes-rejaning ikki xil ko‘rinishga ega bo‘lishini – 
hamkorlar, investorlar, aktsiyadorlarga taqdim etiluvchi 
rasmiy biznes-reja
va 
korxona rahbariyati va uning komandasi uchun tuzilgan 
ishchi biznes-rejani
tavsiya 
qiladilar. 
Ishchi biznes-reja xuddi rasmiy biznes-reja kabi tartibda va xuddi shu bo‘lim 
va nomlardan iborat bo‘lib, tavsiya qiluvchilarning fikricha, quyidagi vazifalarni 
bajarishga xizmat qilishi lozim: 
1.
Rasmiy biznes-rejaning muhimligini tushunish. 
2.
Yangi tadbirkorlik ishini boshlashdan ancha avval bajariluvchi hatti-
harakatlar dasturini aniqlash. 
3.
Yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolar variantlarini detalli ko‘rib 
chiqish. 

---

39 
4.
Ichki va tashqi tavakkalchiliklarni baholash. 
5.
Bozor muhitidagi doimiy o‘zgarishlarni hisobga olgan holda ish holati 
nazoratini amalga oshirish. 
Bugungi kunda korxonalar turli xil hisobot, reja, statistika, normativ va boshqa 
materiallardan foydalanadilar. Agar «bitta hujjat kam, bitta hujjat ko‘p» tamoyiliga 
rioya qilinadigan bo‘lsa berilayotgan tavsiya e‘tiroz uyg‘otmasligi mumkin. Biroq 
ma‘lumki, gap sonda emas, balki biznes-rejalarning amalga oshishi, ularning real 
voqelikka mos kelishidadir. Korxona ikkita (rasmiy va ishchi) biznes-rejaga ega 
bo‘lsada, biroq muvaffaqiyatga erishmasligi ham mumkin. Bitta, lekin korxona 
faoliyatining kuchli va zaif tomonlarini hisobga oluvchi, mavjud ishlab chiqarish 
salohiyatidan eng samarali foydalanish va kutilayotgan miqdorda foyda (daromad) 
olishga yo‘naltirilgan real biznes-reja ko‘proq muvaffqaiyatga erishishi mumkin. 
Har qanday istiqbolli hujjat kabi, biznes-reja ham iste‘mol bozorida va 
umuman iqtisodiyotda ro‘y berayotgan o‘zgarishlarni hisobga olgan holda vaziyatga 
ko‘ra qayta ko‘rib chiqilishi, zarur hollarda o‘zgartirishlar kiritilishi mumkin. Eng 
asosiysi u korxonaning bozordagi ulushini saqlab qolishga ko‘maklashishi, kelgusida 
ishlab chiqarish va sotish biznes-rejaning asosiy qismidan o‘rin egallovchi 
mahsulotning hayotiylik davrini uzaytirishga xizmat qilishi lozim. Biznes-rejani 
ishlab chiqishning dastlabki bosqichi ham, yakuniy bosqichi ham «bir gap bo‘lar» 
qabilida bajarilishi mumkin emas. Bozor ishlab chiqarishni tashkil etish va 
rejalashtirishda xatolarni, o‘ylanmay qilingan hatti-harakatlarni kechirmaydi. 
Yakuniy maqsadning bittaligiga qaramay, biznes-rejani ishlab chiqishning har bir 
bosqichi bajarishi lozim bo‘lgan belgilangan vazifalar doirasi mavjud. Birinchi 
bosqichda asosan korxonaning iste‘molchilarga taklif qilishi mo‘ljallanayotgan tovar va 
xizmatlar tarkibini tanlash (yangi mahsulot, modifikatsiyalangan yoki an‘anaviy 
mahsulot), ishlab chiqarish dasturini bajaruvchi bo‘yicha taqsimlash, talab qilinadigan 
xom-ashyo, material va boshqa zarur vositalar hajmini, shuningdek, tayyor mahsulotni 
sotish kanallarini aniqlash, mahsulot tannarxi, kutilayotgan foyda va hokazolarni hisob-
kitob qilish vazifalari bajarilsa, ikkinchi bosqichda barcha dastlabki hisob-kitoblar 
birlashtiriladi va korxona biznes-rejasini shakllantirish yakunlanadi.
Biznes-rejani ishlab chiqishning birinchi bosqichidagi hisob-kitoblar qanchalik 
aniq va bexato bajarilgan bo‘lsa, uning boshqaruv hujjati va xo‘jalik yuritish vositasi 
sifatidagi ishonchliligi shunchalik yuqori bo‘ladi. Biznes-reja bosqichlarini ishlab 
chiqish o‘rtasida uzoq tanaffus bo‘lmasligi va ortiqcha axborot bilan to‘ldirib 
tashlanmasligi lozim. Amaliyotning ko‘rsatishicha, katta hajmdi tuzilgan biznes-reja hali 
to‘liqlik va yuqori sifatlilikni anglatmaydi. Masalan, bank xizmatchisi korxona ikki yuz 
yoki besh yuz ming so‘m kredit olish uchun yuz varaqdan ortiq biznes-reja olib kelgan 
taqdirda uni o‘qib ham o‘tirmaydi. Unga yuz million so‘m kredit olish uchun 
tayyorlangan biznes-reja bir necha varaqdan iborat bo‘lib, asosiy mazmun bir nechta gap 
bilan ifodalangan bo‘lishi ham katta ta‘sir ko‘rsatmaydi.
To‘liq biznes-rejaning kompyuterda terilgan matni ellik varaqdan oshmasligi 
lozim. Biroq so‘nggi yillarda, xususan, raqobat kuchli bo‘lgan soha va tarmoqlarda 
qisqartirilgan biznes-rejalar keng qo‘llanayotgan bo‘lib, ularning hajmi 10-15 varaqdan 
ortmayapti. Shunday bo‘lsada, biznes-reja har qanday variantida korxona missiyasini 
bajarish va uning pirovard maqsadlariga erishishni ta‘minlashga xizmat qilishi lozim. 
Yuqoridagi fikr va mulohazalardan kelib chiqqan holda bevosita biznes-rejani 

---

40 
ishlab chiqish va rasmiylashtirish bosqichlariga mufassal to‘xtalib o‘tamiz. 
Biznes rejani shakllantirishni yangi korxonani tashkil etish yoki korxona faoli-
yatiga muhim o‘zgartirish kiritish g‘oyasi bir necha bosqichlarda amalga oshiriladi
8
. 
Ularni turli darajada yiriklashtirish yoki detallashtirish mumkin (4.1-rasm): 
4.1-rasm. Biznes-rejani ishlab chiqish bosqichlari.
Biznes-rejani tayyorlashning birinchi bosqichida korxona missiyasi (korxona 
falsafasi) – xo‘jalik subyektining qisqacha ta‘rifi, uning maqsadlari, burchi, faoliyat 
sohalari, harajat me‘yorlari va mintaqa, jamiyatning ijtimoiy vazifalarini xal etishdagi 
o‘rni aniqlanadi.
Ko‘pincha korxonalir o‘z missiyasi maksimum foyda olish, deb xato qiladilar. 
Iste‘molchilar uchun korxonaning qancha foyda olishi qiziqarli emasdir. Foyda olish 
korxonaning ichki muammosi bo‘lib, uni hammaga e‘lon qilish, ta‘sis xujjatlariga ki-
ritib qo‘yishni ma‘lum ma‘noda o‘rinsiz deb hisoblash mumkin. Har qanday korxona 
ochiq tizim bo‘lib, uning muvaffaqiyati tashqi muxitdagi iste‘molchilarning ma‘lum 
bir talablarini qondirish bilan bog‘liqdir. Agar korxona shunday missiyani amalga 
oshirishga imkoniyat topa olmasa, bir vaqtning o‘zida kam foyda oladi. Shuning 
uchun faqatgina tashqi muxitdan korxonaning maqsadi va missiyaning topish mum-
kin. Foyda maqsad emas, balki maqsadga erishish vositasidir.
Mos keluvchi missiyani tanlab olish uchun kamida ikkita savolga javob topish 
kerak: ''korxona mijozlari, iste‘molchilari kim?'', Korxona qanday talablarni qondiri-
shi mumkin?''. Masalan, foydaning ahamiyatini yaxshi bilgan Genri Ford o‘z kom-
paniyasi missiyasini quyidagcha ta‘riflagan: ''Biz odamlarga arzon mashinalarni 
xavola etamiz '' Shu bilan birga u doimo ushbu ishni kim amalga oshirsa, uni foyda 
chetlab o‘tmaydi deb ta‘kidlab kelgan. 
Missiya korxonaning o‘zi uchun belgilab olinadi, lekin doimo xaridorga, ja-
miyatga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Mashhur ''Soni'' firmasining missiyasi quyidagicha 
ta‘riflanadi: ''Taraqqiyotni amalga oshirish orqali jamiyatga xizmat qilish''. Shu kabi 
quyidagi misollarni keltirish mumkin:
-
Xalqaro savdo orqali tinchlik sari. 
-
Mamlakat uchun nima yaxshi bo‘lsa, firma uchun ham yaxshidir.
-
Bizning mahsulotlar dunyoni hayot uchun yanada qulay qiladi.
-
Iste‘molchilar tashkilotimiz xayotiy kuchining manbai.
Korxona missiyasining fundamental asoslari bo‘lib uning tamoyillari va etikasi 
hisoblanadi. Ular firma xodimlari xatti-harakatlariga qo‘yiladigan universal ijtimoiy 
talablar majmuini ifodalovchi faoliyatning asosiy qoidalari sifatida yuzaga chiqadi.
8
Qarang, Горемыкин В.А., Нестерова Н.В. Энциклопедия бизнес – планов: Методика разработки. 75 реальных 
образцов бизнес – планов. - М.: «Ось-89», 2003. –18 bet. 
Missiyani bеlgilash 
(firma falsafasi) 
Loyiha maqsad va 
vazifalarni ifodalash 
Biznеs-rеjani 
umumiy tuzilmasini 
bеlgilash
Zaruriy axborotlarni 
to`plash m
е
'yorlarini ish-
lab chiqish 
Biznеs-rеjani tuzish 
(rеjalashtirish jarayoni) 

---

41 
Korxona tamoyillari o‘z ichiga oladigan talablar quyidagilar:
-
mahsulot (ish, xizmatlar) va bozorga talablar; 
-
boshqaruvga talablar - motivatsiya tizimi, qarorlar qabul qilish, nazorat, 
yutuqlarni baholash va x.k.;
-
xodimlarga talablar - ijodiy fikrlash, mas‘uliyatni o‘z zimmasiga olish, moti-
vlar, unumdorlikni baholash va x.k.; 
-
tashqi muhitga talablar - xaridorlar, ta‘minotchilar, investorlar, raqobatchilar, 
jamiyat, davlat. 
Tamoyillarni shunday ta‘riflash kerakki, bir tomondan, raqobatchilar korx-
onaning xo‘jalik yuritishdagi niyatlaridan foydalana olmasliklari uchun imkon qadar 
umumlashgan xolda, ikkinchi tomondan, xaridorlar va xamkorlar hamda boshqa
ishtirokchilar ularni yaxshi tushunishi uchun etarlicha aniq bo‘lishi lozim.