Ызбекистон тарихи фанидан тайёрланган ы=ув-услубий мажмуа «Ызбекистон тарихи» кафедраси профессор-ы=итувчиларингинг йи\илишида мущокама =илинган ва фойдаланиш учун тавсия этилган

buyon yashagan taniqli kishilarning tangalardagi xayoti va faoliyati xaqida qisqacha ma`lumot " 
nomli  kitobini  o`quvchilarga  taqdim etdi. Bu adabiyotlar  16  asrda  juda  katta  nufuzga ega bo`lgan. 
Tangashunoslik ilmi kashshoflarini  14-16  asrlarda  tangalardagi xukmdorlar qiyofasi va tarjimai xoli 
qiziqtirgan  bo`lsa,18  asrda  bu  fanni  ilmiy  nuqtai    nazardan    rivojlantirish  katta    axamiyat  kasb  etdi.  
Avstraliyalik    ruxoniy  Iosif-Ilariy  ekkel  (1738-98)  sakkiz  jilddan  iborat  "Qadimgi  tangalar  ilmi" 
nomli  kitobida  70  mingdan  ziyod    tangalarga  tartib  berdi.  Aniqlay  olmagan  tangalar  xaqida  xech 
qanday  faraz  qilmagan,  ularni    noma`lumlar    qatoriga  qo`shib  qo`ygan,  ko`p  mamlakatlarni  tanga 
turlarini aniqlay olmagan. 
18 asrda sharqiy numiematikada bir  necha  ming  tanga  pul bo`lgan, ammo ularni  shu vaqtga  
qadar  tadqiq qiluvchi  bo`lmagan. Rossiya FA akademigi Xristian Martin Fren sharqiy numizmatikaga 
asos    solgan    kishidir.  U  Qozonda  yashab  Oltin  O`rda  xonlari  tomonidan  zarb  qilingan  tangalarni 
o`rganish uchun juda boy manbaga ega bo`lgan. Fren nemis bo`lganligi uchun tez orada Germaniyaga 
chaqirishgan, yo`l-yo`lakay Peterburgda to`xtagan, u erda  fanlar akademiyasida to`plangan  tangalarni 
ko`rgach,  tashlab    keta  olmagan,  butunlay  Rossiyada  qolib  butun  umrini  sharq  tanga    pullarini 
o`rganishga bag’ishlagan. 
Pyotr 1  tomonidan  Peterburgda  tashkil  etilgan   muzey kunskamerada boshqa eksponatlar 
bilan  birga  tanga  pul  va  medallardan  xam  katta  kollektsiya  to`plagan.  Kunskamerada  doim  o`z  
kollektsiyasni  to`lg’azib    turgan,  to`plangan    tanga    pullarni  tartibga  solgan.  Undagi  qimmatbaxo  
pullar  kollektsiyasi  xozirgi  vaqtda Davlat ermitajida joylashtirilgan, bu  kollektsiya  dunyodagi  eng 
katta kollektsiyalardan  biri  xisoblanadi, xisobida 300  mingta tanga pul bor. 
Bundan  tashqari  O`rta  Osiyo    numizmatikasi  tadqiqotchilari  orasida  M.E.Masson, 
V.A.Mishkin,  E.A.Davidovichlar  salmoqli      o`rin  egallaydidar.  Ular  qadimgi  O`rta  Osiyo    tanga 
pullarini  aniqlab  turlarga  ajratdilar    va  zarb    qilish  ishidagi  rivojlanishning  asosiy  bosqichini 
belgiladilar. 
Qadimshunos  odimlar    er  kurrasidagi  dastlabki  savdo  muomalasi  ibtidoiy  jamoa  tuzumining  
tosh  asridan    boshlanganligini  isbotlaydilar.  Ularning  ta`kidlashlaricha  inson    o`z    mexnatining 
maxsulotlarini ayirboshlash natijasida  savdo-sotiqning  ilk  va sodda to`rini vujudga keltirdi.  Tanqis 
ashyolarni  pul  o`rnida  ayirbosh  qila  boshladi.  Bunday  tovar    pul  muomalalari    mintaqalarda  turli 

---

 
47 
ko`rinishda  amalga  oshirilgan.  mas,:  Osiyo  va  Afrikada  kauri  nomli  chig’anoqlar  pul  vazifasini 
o`tganligi ma`lum. 
Ular  ayrim  elatlarda  qadimdan,  ya`ii  ibtidoiy  jamoa  tuzumidan  milodiy  XX  asrgacha  savdo  
vositasi bo`lib kelgan. Mas,: bu chig’anoqlar kadimiy  Xitoy, YAponiya, Xindiston  shaxarlarida ancha 
vaqtgacha  muomalada  qadrlangan.  6-7  asrlarda  Germaniyada,  9-  asrda  SHvetsiyada,  16-asrda  Riga 
shaxrida ishlatilganligi, Gvineyada xam kauri tasviri tushirilgan pullar mavjud bo`lganligi aniqlangan. 
Bundan tashqari   insonlar   orasida jonliq qoramol  yoki xarsanglar keyinchalik itlarning tishi, 
cho`chka go`shti, ma`dan  parchasi singari  narsalar  xam savdo vositasi sifatida qo`llanilgan. Odamzot 
o`zi uchun qulay pul shaklini ixtiro  etguniga  qadar mazkur "pul"larni tabiatdan  olib savdo vositasi 
sifatida  ishlatib  turgan.  Vaqti  kelib  inson  ma`dandan  ishlangan    pul-parchaning  engilligini  va  o`z  
yonida  olib  yurishga  qulayligini  xisobga  olib  sof  ma`danli  quymalarni  ayirbosh  qilishga  o`tadi. 
Bunday  pul  birligi  qadimgi  Ikki  daryo  oralig’i  va  Misrda  paydo  bo`lib,  shu  davrdan  e`tiboran  inson 
xayotiga "tanga" xolatida kirib keldi. 
Ammo  bu      quymalarni    insonlar    qalbakilalshtira    boshlaydilar.  Qattiq  jazo  choralariga 
qaramay bunday xol davom etavergani sababli, xukmdorlar o`z quymalarini muxrlashga, ya`ni ularda 
biror-tasvirni yoki tug’rolar-gerblarni ifodalashga odatlandilarki,  bu bilan quymalar  xaqiqiyligi davlat 
tomonidan kafolatlanadigan bo`ldi. 
Qadimiy  tarixchilar    Gerodot  va  Ksenofont  asarlaridan  ma`lumki,  ilk  tangalar  oltin  va 
kumushdan  bo`lib,  Kichik  Osiyodagi  Midiyaliklar  tomonidan  miloddan  avvalgi  7-asrda  zarb  etilgan. 
Ammo  YUnonistondagi  egina  shaxrida,  Xitoy  va  Xindistonda  maxsus    tangalar  zarb    etish    ixtiro  
qilindi. Ularning ko`rinishi juda sodda bo`lib, dastlab ayrim  chizgilar  bilan  bezatilgan, so`ngra  turli 
jonzotlarni (toshbaqa, ukki,  dengiz  mushugi,  baliq   va xokazolarni) tasvirlashga o`tilgan. Bunda  aks 
ettirilgan  jonzot,  uning  shaxar  tug’rosi  yoki    nomi    bilan  xamoxangligidan  kelib  chiqib  ish  tutilgan. 
Keyinchalik iloxlar va bazilevelar tasviri ifodalangan tangalarni "moneta"  deb  nomlay boshlaganlar. 
Qadimgi  Rim  davlatida  YUnona  deb  nomlangan  ilox    bo`lib,  "moneta"    uning    xislatlaridan  biri 
miloddan  avvalgi  45-yillarda  Tita  Kariziy  tomonidan  nozik  bir  ayol  tasviri  tushirilgan    tanga    zarb  
etildi.  Tasvir    ortida  "moneta"  degan    lotincha  so`z  zarblangan  bo`lib  "bashoratchi"degan  ma`noni 
anglatar edi. SHu davrdan  boshlab  tangalar  moneta deb yuritiladigan bo`ldi. Evropaning G’arb bilan 
sharqga kirib kelgan bu so`z rusiyzabon insonlaro tilida keng qo`llanila boshlandi. 
Xozirgi  kunda    jaxon  bozorida  turli  xil  tanga  va  pul  birliklarining  nomlarini  uchratish 
mumkin. Qadimda Tetradraxma, draxma, gemidraxma, obol, dinor, dirxam, lira va xokazo nomli 
tangalar  mavjud  bo`lgan.  Bu  nomlarning  kelib  chiqishi    xam  bir-biri    bilan  uzviy  bog’liqdir.  Mas,: 
YUnon  draxmalaridan sharqiy dirxam, rim dinariylaridan dinor va boshqa shu kabi pul nomlari xosil  
bo`lganligi xammaga ma`lum. 
Qadimgi  tangalar  ikki  xil:  1)  quyma.    2)  zarblangan    uslubda  tayyorlangan,  quyma  tangalar 
maxsus  shakl  va  tasvir  o`yilgan  qolip  idishlarga  ma`dan  quyib    tayyorlangan.  Ikkinchisi    esa  temir  
yoki  bronzadan  ishlangan      muxr  -  shtempelda    (tanganing  o`ngi  va  tersi  naqsh  etilgan  maxsus  

---

 
48 
asbobda)  tangalar  ifodasi  tayyorlanib,  kerakli  metall  quymasi  ustiga  zarblangan.  Birinchi  uslubda 
tanga    satxidagi  tasvir  noaniq  bo`lganligidan  tezda  o`chib  ketishi  sababli  miloddan  avvalgi  7-asrga 
kelib  zarblangan  tangalar    keng    miqyosda    qo`llaniladigan  bo`ldi  va  shundan  buyon  tangalar  faqat 
zarblangan xolda muomalaga chiqarib  kelinmoqda. 
 
«Epigrafika»  sizi  grekcha  siz  bo’lib,  «epigraf»-bitik  ma`nosini  bildiradi  va  epigrafika  fan 
sifatida tarixga oid fanlarning bir shoxobchasi bo’lib, u qattiq materiallar, masalan, tosh, metall, sopol, 
shuningdekme`moriy  yodgorliklarning  u  yoki  bu  qismiga  yozilgan  qadimiy  va  irta  asrlar  bitiklarini 
jamlash,  ularni  tadqiq  qilish,  izoshlash  va  nashr  etish  bilan  shug’ullanadi.  Bu  fanning  ob`ekti  shu 
bitiklarning o’zidir.  
Epigrafika fan sifatida Evropada Uyg’onish davrida vujudga kelgan. Bu esa antik davr tarixi, 
madaniyati,  shuningdek  SHarq  mamlakatlari  tarixi  va  Bibliyaga  bilgan  umumiy  qiziqishning  ortishi 
bilan  bog’liq  edi.  epigrafikaning  dastlabki  bosqichlarida  u  Italiyadan,  Gretsiyadan,  SHimoliy  Afrika 
mamlakatlaridan  va  Palastindan  topilgan,  ya`ni  lotin,  grek,  qadimgi  yashudiy  va  finikiy  tillarida 
yozilgan  bitiklarnigina  o’rgangan.  XVIII-XIX  asrlar  davomida  bu  fan  o’zining  metodikasini  ishlab 
chiqdi.  Bunga  binoan  epigrafika  fani  bitiklarning  qalbaki  emasligini  aniqlash,  undugi  yozuvning 
xarakteriga qarab ularning bitilish sanasini topish, ulardagi ramziy belgilarning ma`nolarini o’rganish, 
qisqartmalarning  qanday  siz  ekanligini  aniqlash  kabi  vazifalarni  ham  bajara  boshladi.  epigrafika 
fanining  bu  metodikasi  yozuvning  paleografik  xususiyatlariga  qarab,  bitilmalarni  yozilish  sanasini 
aniqlash, bitikdagi matnning ichib yoki yiqolib ketgan qismlarini qayta tiklash imkonini yaratgan. 
Misr  ierogliflarining  kashf  etilishi,  shuningdek  Mesopatamiyadagi  mixxatlar,  Qadimgi  eron, 
O’rta  Osiyo,  Uzoq  SHarqdagi,  Markaziy  Amerikadagi  qadimiy  yozuvlarning  o’rganilishi  epigrafika 
fanining  ob`ektini  yanada  kengayto’rgan.  Misrdagi  piramidalar  devorlaridagi,  ibodatxonalar, 
maqbaralar,  qabrlar  ustiga  yozilgan  monumental  bitiklarning  o’rganilishi  epigrafika  faning 
metodikasini yanada tildo’rgan va uni boyitgan. 
Epigrafika  fani  tiplagan  materiallar  va  ma`lumotlarning  ahamiyati  tarix  fani  uchun  juda 
ulkandir. epigrafik yodgorliklarda mavjud bilgan ma`lumotlardan tashqarii shu bitiklarda uchraydigan 
shuquqiy,  ijtimoiy  va  maishiy  xarakterga  ega  bilgan  faktlar  u  yoki  bu  xalqning  tarixida  bo’lib  itgan 
ijtimoiy shodisalarni o’rganish uchun bitmas-tuganmas manba bo’lib xizmat qiladi. Bu faktlar ayniqsa 
adabiy-badiiy  yodgorliklar  kam  yaratilgan  davrlar  uchun  aloshida  ahamiyat  kasb  etadi.  epigrafik 
ma`lumotlar  biz  uchun  shunisi  bilan  ham  qimmatliki,  bu  ma`lumotlar  bizgacha  shech  bir  izgarishsiz 
etib kelgan. 
Epigrafik matnlar mazmuniga kira quyidagi tarlarga bilinadi: 
1. 
Rasmiy  bitiklar.  Bularga  ayrim  yuridik  mazmunga  ega  bilgan  matnlar,  davlat 
ahamiyatiga molik turli xil farmonlar, qarorlar, u yoki bu voqeaga bag’ishlab yoki biror buyuk shaxs 
sharafiga yozilgan faxriy bitiklar, davlat arboblarining ismi shariflari va boshqalar kiradi. 

---

 
49 
2. 
Ibodat  bilan  bog’liq  bilgan  diniy  mazmundagi  bitiklar.  Bunga  turli  xudolar  sharafiga 
bitilgan  rasmiy  va  qutlov  matnlari,  ibodatxonalar  qurilishi  ishlaridagi  faoliyatlarni  abadiylashtirish 
maqsadida yozilgan bitiklar, ayrim podshoshlar sharafiga yoki biror shasharni qurib bitkazilishiga atab 
bitilgan bitiklar, ibodatga oid tavsiyalar va taqvimlar va boshqalar kiradi. 
3. 
SHaxsiy  bitiklar.  Bunga  ayrim  shaxslar  tomonidan  yozib  qoldirilgan  qutlov  bitiklari, 
qabrtoshlardagi  bitiklar,  imoratlar  peshtoqidagi,  idish-tovoqlarning  xoshiyasidagi  ayrim  yozuvlar  va 
shakozolar kiradi. 
SHozirgi kunda epigrafika faniga quyidagi xalqlarning bitiklari ma`lum: 
1. 
Grek  va  lotin  bitiklari.  Bu  bitiklar  avvalgi  eraning  XI-VIII  asrlariga  mansubdir.  Ular 
asosan Gretsiya, Italiya va ularga qishni davlatlar shududidan topilgan. 
2. 
Finikiy  va  qadimgi  yashudiy  bitiklari.  Finikiy  bitiklari  XVIII  asrdan  boshlab 
epigrafikaning predmeti  shisoblanadi. Qadimgi  yashudiy bitiklari esa, ularning diniy mazmundagilari 
butun  irta  asrlar  davomida  iqilib  kelgan,  lekin  ularni  ilmiy  jishatdan  o’rganish  Uyg’onish  davridan 
boshlangan.  Finikiy  bitiklari  Livandan,  Suriyadan,  Kiprdan,  Italiya,  Frantsiya,  Ispaniya  va  SHimoliy 
Afrikadan topilgan. eng qadimgi yashudiy yodgorliklaridan biri moavit shoshi Meshinining bitigidir. U 
eramizdan avvalgi IX asrda bitilgan. 
3. 
Qadimgi Misr bitiklari. Turli mazmundagi juda kip Misr bitiklari topilgan. Ularning eng 
qadimgisi eramizdan avvalgi   III ming yillik bilan IV ming yillik irtalariga  tig’ri keladi. eng singgisi 
esa, eramizning 494 yiliga mansubdir. 
4. 
Janubiy  arab  yoki  Saba  bitiklari.  SHimoliy-g’arbiy  va  Janubiy-g’arbiy  Arabistondagi 
bitiklarning eng qadimgisi miloddan avvalgi 1000 yillikka borib taqaladi. Singgisi esa eramizning VI 
asrida yaratilgan. 
5. 
SHimoliy  arab  bitiklari.  Bular  ichida  arab  tilida  bitilgan  bitik  eramizning  328  yilida 
yozilgan. Lekin u arab yozuvida emas, balki nabatiy yozuvidadir. 
6. 
Ikki  daryo  oralig’i  va  Old  Osiyo  shududi  bitiklari.  Bu  bitiklar  eramizdan  avvalgi  III 
ming yillikda yozilgan va ular Akkad, Ugarit va qadimiy fors tillarida bitilgan. 
7. 
Qadimgi  eron  bitiklari.  Bu  bitiklar  eramizdan  avvalgi  VI  asrda  Ashmoniylar 
dinastiyasining vujudga kelishi bilan bog’liqdir. 
8. 
Slavyan  bitiklari.  /arbiy  slavyan  ilkalarida  lotin  yozuvida  bitilgan  va  sharqiy  slavyan  
ilkalarida  grek  yozuvida  yozilgan  bitiklar  ular  xristian  dinini  qabul  qilishgan  g’paytdan  boshlab 
mavjud.  Qadimgi  rus  bitiklarining  eng  qadimiysi  Kiev  Rusida  va  boshqa  knyazliklarda  X  asrlar 
atrofida yaratilgan. 
9. 
Gruzin bitiklari. eng qadimgi gruzin bitigi eramizning V asriga mansubdir. 
10. 
Arman bitiklari. eng birinchi arman bitigi Tekor ibodatxonasiga V asr oxirida bitilgan. 
11. 
SHind bitiklari. SHind-Gang pasttekisligidagi eng qadimiybitiklar mushr va tumorlarga 
ierogliflarda  yozilgn  bitiklardir.  Ular  eramizdan  avvalgi  III-II  ming  yilliklarda  bitilgan.  SHozirgi 
kunda ularning iqish va tashlil qilish biyicha ish davom etayotir. 

---

 
50 
Eramizning  dastlabki  asrlarida  sankskritda  yozilgan  bitiklar  paydo  bila  boshlagan.  Janubiy 
SHindistonda  esa  tamil’,  telegu,  kannara  tillarida  bitilgan  yodgorliklar  saqlanib  qolgan.  SHindiston 
shududidagi islomiy bitiklar fors tilida yozilgan. 
12. 
Qadimgi  Xitoy  bitiklari.  Xitoy  tilida  bitilgan  eng  qadimgi  Xitoy  bitigi  eramizdan 
avvalgi  XIV asrga mansubdir.  Ular XIX asr oxirlarida topilgan.  Bu bitiklar shayvonlarning suyagiga 
va  toshbaqalarning  kosasiga  yozilgan.  Keyingi  bitiklar  eramizdane  avvalgi  XII-VII  asrlarga  mansub 
bo’lib, ular bronza idishlarga bitilgan. 
13. 
Janubiy-SHarqiy  Osiyo  ilkalari  bitiklari.  eng  qadimgi  bitik  SHimoliy  V’etnamdan 
topilgan  va  u  eramizdan  avvalgi  I  asrga  tegishli.  Bu  bitiklar  xitoy  tilida  yozilgan.  eramizning  II-III 
asridan  boshlab,  juda  kip  bitiklar  saqlanib  qolgan  va  ular  sanskritda  bitilgan.  Bular  kipincha  shind 
bitiklariga ixshab ketadi. 
14. 
Markaziy Amerika xalqlari bitiklari. eng kip epigrafik yodgorliklar shozirgi Gvatemala, 
Meksika, Gonduras shududlarida yashagan maya, sapotek, mishtek, ol’mek, tol’tek va  boshqa xalqlar 
tomonidan yaratilgan yodgorliklardir. Ularning eng birinchisi miloddan avvalgi IV asrga mansub bilsa, 
oxirgisi esa ispanlarning bostirib kelishi davriga ya`ni XVI asrga tegishlidir.