Ызбекистон тарихи фанидан тайёрланган ы=ув-услубий мажмуа «Ызбекистон тарихи» кафедраси профессор-ы=итувчиларингинг йи\илишида мущокама =илинган ва фойдаланиш учун тавсия этилган

 
10-mavzu: Islomdan oldingi yodgorliklar bitilgan yozuv. 
Reja: 
6. 
O‟rxun-Enisey yozuvidagi turkiy bitiklar. 
7. 
Uyg‟ur yozuvidagi yodgorliklar. 
8. 
Manixey yozuvidagi turkiy bitiklar. 
9. 
Braxmi yozuvidagi yodgorliklar. 
10. 
Boshqa yozuvda bitilgan yodgorliklar. 
 
Turkiy xalqlar islom dinini qabul qilishlaridan oldingi turkiy epigrafik yodgrliklar qadimgi 
turkiy  yozuvlarda  bitilgan  bo’lib,  ularning  geografiyasi  ancha  kata  va  ular  arablarning  O’rta 
Osiyoga  kirib  kelishigacha  bilgan  davrni  iz  ichiga  oladi.  Ayrim  qadimimy  yozuvlar  XIV-XV 
asrgacha  ham  saqlangan  bilishiga  qaramay,  eramizning  VIII-IX  asridan  boshlab  O’rta  Osiyodagi 
shukmron  yozuv  arab  alifbosiga  asoslangan  eski  izbek  yozuvi  edi.  Islomdan  ilgarigi  turkiy 
bitiklarni ularning yozuviga kira quyidagi turlarga bilish mumkin: 
1. 
O’rxun-Enisey  yozuvi  yodgorliklari.  Bu  yodgorliklar  turkiyzabon  xalqlarning 
qadimiy  yodgorliklari  shisoblanadi.  Dastlab  bu  yodgorliklar  1696-1722  yillarda  olimlar  S. 
Remezov,  F.  Stralenberg,  D.  Messershmidtlar  tomonidan  Enisey  daryosi  qirg’oqlaridan  topilgan 
edi. Xudi shu yozuvda bitilgan yodgorliklar 1889 yilda olim N.M. YAdrintsev tomonidan shozirgi 
Mig’ulistonning O’rxun daryosi qirg’oqlaridan ham topilgan. Bu yozuvdagi yodgorliklar shar ikki 
daryo qirg’oqlaridan topilgani uchun olimlar unga O’rxun-Enisey yozuvi deb nom berganlar (aslida 

---

 
80 
qanday atalgani noma`lum). Bu yozuvni birinchi marta daniyalik lingivist olim V. Tomsen qanday 
yozuv ekanligini aniqlagan  (1893y.) va rus turkiyshunos olim V.V. Radlov 1894 yilda birinchi bili 
biqishga muvaffaq bilgan. 
1889  yilda  N.M.  YAdrintsev  boshchiligidagi  kichik  bir  ilmiy  ekspeditsiy  Mig’uliston 
chillariga  kirib  borgan  va  O’rxun  daryosi  voshasiga  etganidan  juda    ulkan  ibodatxona  majmuasi 
xarobasiga duch kelgan. Bir necha bor keyinchalik tashkil etilgan ekspeditsiyalar natijasida ma`lum 
bilishicha,  bu  ibodatxona  731  yilda  vafot  etgan  shaxzoda  va  lashkarboshi  Kulteginning  sharafiga 
bunyod etilgan imorat ekan. Lekin isha 1-ekspeditsiya davrida olimlar oldida qandaydir imoratning 
xarobalarigina  etar  edi.  Uning  yonida  uzunligi  25  metrlik  pastgina  devor  bor  bo’lib,  ichkariga 
kirilganidan  keyin  4,5  km.lik  masofada  shar  10-12  metrda  bittadan  odam  va  kuyning  shaykallari 
chizilib  yotardi.  Bulardan  tashqarii  bu  erda  balandligi  3,5  metr  keladigan  marmar  lavsha  ham 
mavjud bo’lib, u avval toshbaqa shaklidagi tosh asosga irnatilgan bilgan va ekspeditsiya kelganida 
u  isha  asosdan  qulab  tushgan  edi.  Bu  tosh  lavsha  izidagi  belgilarning  kipligi  bilan  olimlarning 
diqqatini iziga jalb qildi. Xudi shunday marmar lavsha bir km. uzoqroqda ham topilgan, lekin u bir 
necha bilakka bilinib ketgan va ayrim joylari uchib emirilgan edi.  Isha paytda YAdrintsevning izi 
ham,  ekspeditsiyaning  boshqa  a`zolari  ham  bu  topilgan  yodgorliklar  keyinchalik  O’rxun-Enisey 
yozuvi  deb  atalmish  yozuvni  kashf  etish  uchu  nasos  bo’lib  xizmat  qiladigan  eng  noyob  topilma 
ekanini tasavvur ham qilmagan edilar. 
Tig’ri bu  yodgorliklar shaqidagi  dastlabki  ma`lumotlar YAdrintsevning  ekspeditsiyasidan 
ilgari ham mavjud edi. Lekin uni shech Kim iqiy olmagan edi. Faqat 1893 yilda daniyalik olim V. 
Tomsen  bu  belgining  qanday  sharf  ekanligini  aniqlagan  va  bu  yozuv  alifbosining  kalitini  topgan. 
Akademik  V.V.  Radlov  YAdrintsev  kashf  etgan  matnlarni  iqishga  muvaffaq  bilgan.  SHuning 
natijasida ma`ldum bilganki, bu xarobada duch kelingan yodgorliklar turk shoqoni Bilga shoqon va 
uning  ukasi  Kulteginning  qabriga  irnatilgan  yodgorlik  lavshasi  ekan.  Bu  lavshada  esa,  qadimgi 
turkiy  davlatning,  uning  kuch-qudrati,  mashobatining  tila  tarixi,  shuningdek  kelajak  avlodga  atab 
bitilgan  pand-nasishatlar  irin  olgan  ekan.  SHu  tariqa  erda  yotgan  kulrang  sovuqqina  toshlardagi 
bitiklar Markaziy Osiyodagi unutilib ketgan davlat va qabilalar shaqida bizga ma`lumot berganlar, 
bizni ulardagi davlat tizimi bilan, isha davrda yashagan qabilalarning tili bilan tanishto’rganlar. 
Bu topilgan yodgorliklar O’rxun-Enisey yozuvida bitilgan bo’lib, bu yozuv qadimgi sug’d 
yozuvidan  ham  oldingi  oromiy  yozuviga  borib  taqaladi.  Bu  yodgorliklarning  tili  turkiy  qabilalar 
shevasi  asosida  shakllangan  isha  davrdagi  turk  adabiy  tili  edi.  Mig’ulistondan  topilgan  bu 
yodgorliklarning janr xususiyatlariga kelsak, toshlarga iyib yozilgan bu matnlar ichida isha maqtov 
egasi bilgan shaxs bilan bog’liq tarixiy voqea-shodisalar ham bayon etilganki, tarix fani uchun bu 
ita qimmatli material bo’lib xizmat qiladi. Bu lar ichida muallifning ijtimoiy-siyosiy qarashlari ham 
aks etgan edi. Enisey va Ettisuv rayonidan topilgan qabrtoshlardagi bitiklar esa, epitafiya lirikasini 

---

 
81 
tashkil etadi. SHuningdek SHarqiy Turkistondan topilgan bitiklar yuridik mazmunga va seshr-jodu 
qilish mazmunidagi matnlarni iz ichiga oladi. Uy-rizg’or buyumlari, masalan, metall idish-tovoqlar, 
oyna,  sopol  idishlar,  tangalardagi  yozuvlar  isha  buyumni    ishlagan  ustaning  nomini,  yoki  shu 
buyum egasining nomini kirsatadi.  Bundan tashqarii buyum egasiga tilangan ezgu tilaklar ham aks  
etgan  bilishi  mumkin.  O’rxun-Enisey  yozuvidagi  epigrafik  bitiklar  ichida  eng  kata  va  mushim 
ahamiyatga  ega  bilganlari  yuqorida  aytib  itganimiz  SHimoliy  Mig’ulistondagi  Kultegin  va  Bilga 
shoqon  sharafiga  bitilgan  yodgorliklardir.  Bu  yozuvlarda  SHarqiy  Turkiston  va  uyg’ur 
shoqonliklari tarixiga oid juda mushim ma`lumotlar saqlanib qolgan. 
O’rxun-Enisey  yozuvi  ayrim  adabiyotlarda  runik  yozuv  deb  ham  ataladi.  Bu  yozuvda 
bitilgan  epigrafik  yodgorliklar  juda  kata  shududda-Lena  daryosidan  Vengriyagacha  bilgan  ulkan 
shududda  topilgan.  Ular  ichida  Enisey  daryosi  voshasidan  topilgan  (shozirgi  Xakasiya  va  Tuva 
rayonlari)  yodgorliklar  VI-VIII  asrlarga  mansubdir.  Bu  yodgorliklarni  etnik  va  lisoniy  belgilariga 
qarab qadimgi  qirg’izlarga mansub degan fikr ham yiq emas. 
Runik yozuvda bitilgan yodgorliklarni Oltoyda, Qirg’izistonda, Qozog’istonda, Xitoyning 
Sintszyan-uyg’ur avtonom rayonidan ham topishgan. 
2.  Uyg’ur  yozuvidagi  yodgorliklar.  Bu  yozuvda  asosan  Budda  diniga  oid  diniy  asarlar 
bitilgan. Ular ichida eng yirigi 700 sashifalik diniy qilyozma kitobdir. U qadimgi uyg’ur tiliga xitoy 
tilidan tarjima qilingan va u eramizdan avvalgi XI-X asrlarga mansubdir. Bundan tashqarii xijalik 
ishlariga doir bir necha shujjatlar ham saqlanib qolganki, ular qadimgi turklarning maishiy shayoti 
tig’risida  juda  aniq  tasavvur  beradi.  Bular  turli  xil  tilxatlar,  savdo-sotiqqa  oid  shartnomalar  va 
shakozo. 
Qadimiy uyg’ur yozuvi  yodgorligiga Budda dinidagi roxib va sayyosh Syuan’tszyanning 
shayoti shaqida yozilgan va xitychadan tarjima qilingan yodgorlik qilyozma ham kiradi. 
3.  Manixey  yozuvi  yodgorliklari.  Bu  yozuvdagi  asosiy  yodgorlik  «Manixeylarning  tavba 
qili biqigan namozi» deb ataladigan qilyozmadir. Bu asarning ikkinchi bir nusxasi qadimiy uyg’ur 
yozuvida  yozilgan  va  u  ham  saqlanib  qolgan.  Qolgan  yodgorliklar  esa,  diniy  va  nasishatomuz 
mazmundagi matnlarning parchalaridan iboratdir. 
4.  Braxma  yozuvidagi  yodgorliklar.  Bu  yozuvda  bitilgan  yodgorliklar  juda  oz  bo’lib,  u 
asosan diniy mazmunga ega bilgan qilyozmalardangina iboratdir. 
Kirinib  turibdiki,  manixey  yozuvi  va  Braxma  yozuvidagi  yodgorliklarni  qilyozmalargina 
tashkil etadi. epigrafik bitiklar esa bu yozuvlarda saqlanib qolmagan. 
5.  Suriya  yozuvida  bitilgan  yodgorliklar.  Bu  yodgorliklar  Issiqkil  rayonida  qadimgi 
Olmalik shashri xarobalari orasidan va Kashkar shashridan topilgan. Bular turkiy sizlar aralashtirib 
suriya  tilida  yozilgan  yoki  aralash  tilda  yozilgan  qabrtosh  yozuvlari  bo’lib,  eramizning  XIII-XIV 
asriga mansubdir. 

---

 
82