80
qanday atalgani noma`lum). Bu yozuvni birinchi marta daniyalik lingivist olim V. Tomsen qanday
yozuv ekanligini aniqlagan (1893y.) va rus turkiyshunos olim V.V. Radlov 1894 yilda birinchi bili
biqishga muvaffaq bilgan.
1889 yilda N.M. YAdrintsev boshchiligidagi kichik bir ilmiy ekspeditsiy Mig’uliston
chillariga kirib borgan va O’rxun daryosi voshasiga etganidan juda ulkan ibodatxona majmuasi
xarobasiga duch kelgan. Bir necha bor keyinchalik tashkil etilgan ekspeditsiyalar natijasida ma`lum
bilishicha, bu ibodatxona 731 yilda vafot etgan shaxzoda va lashkarboshi Kulteginning sharafiga
bunyod etilgan imorat ekan. Lekin isha 1-ekspeditsiya davrida olimlar oldida qandaydir imoratning
xarobalarigina etar edi. Uning yonida uzunligi 25 metrlik pastgina devor bor bo’lib, ichkariga
kirilganidan keyin 4,5 km.lik masofada shar 10-12 metrda bittadan odam va kuyning shaykallari
chizilib yotardi. Bulardan tashqarii bu erda balandligi 3,5 metr keladigan marmar lavsha ham
mavjud bo’lib, u avval toshbaqa shaklidagi tosh asosga irnatilgan bilgan va ekspeditsiya kelganida
u isha asosdan qulab tushgan edi. Bu tosh lavsha izidagi belgilarning kipligi bilan olimlarning
diqqatini iziga jalb qildi. Xudi shunday marmar lavsha bir km. uzoqroqda ham topilgan, lekin u bir
necha bilakka bilinib ketgan va ayrim joylari uchib emirilgan edi. Isha paytda YAdrintsevning izi
ham, ekspeditsiyaning boshqa a`zolari ham bu topilgan yodgorliklar keyinchalik O’rxun-Enisey
yozuvi deb atalmish yozuvni kashf etish uchu nasos bo’lib xizmat qiladigan eng noyob topilma
ekanini tasavvur ham qilmagan edilar.
Tig’ri bu yodgorliklar shaqidagi dastlabki ma`lumotlar YAdrintsevning ekspeditsiyasidan
ilgari ham mavjud edi. Lekin uni shech Kim iqiy olmagan edi. Faqat 1893 yilda daniyalik olim V.
Tomsen bu belgining qanday sharf ekanligini aniqlagan va bu yozuv alifbosining kalitini topgan.
Akademik V.V. Radlov YAdrintsev kashf etgan matnlarni iqishga muvaffaq bilgan. SHuning
natijasida ma`ldum bilganki, bu xarobada duch kelingan yodgorliklar turk shoqoni Bilga shoqon va
uning ukasi Kulteginning qabriga irnatilgan yodgorlik lavshasi ekan. Bu lavshada esa, qadimgi
turkiy davlatning, uning kuch-qudrati, mashobatining tila tarixi, shuningdek kelajak avlodga atab
bitilgan pand-nasishatlar irin olgan ekan. SHu tariqa erda yotgan kulrang sovuqqina toshlardagi
bitiklar Markaziy Osiyodagi unutilib ketgan davlat va qabilalar shaqida bizga ma`lumot berganlar,
bizni
ulardagi davlat tizimi bilan, isha davrda yashagan qabilalarning tili bilan tanishto’rganlar.
Bu topilgan yodgorliklar O’rxun-Enisey yozuvida bitilgan bo’lib, bu yozuv qadimgi sug’d
yozuvidan ham oldingi oromiy yozuviga borib taqaladi. Bu yodgorliklarning tili turkiy qabilalar
shevasi asosida shakllangan isha davrdagi turk adabiy tili edi. Mig’ulistondan topilgan bu
yodgorliklarning janr xususiyatlariga kelsak, toshlarga iyib yozilgan bu matnlar ichida isha maqtov
egasi bilgan shaxs bilan bog’liq tarixiy voqea-shodisalar ham bayon etilganki, tarix fani uchun bu
ita qimmatli material bo’lib xizmat qiladi. Bu lar ichida muallifning ijtimoiy-siyosiy qarashlari ham
aks etgan edi. Enisey va Ettisuv rayonidan topilgan qabrtoshlardagi bitiklar esa, epitafiya lirikasini