Izlanishlar, yechimlar
Yüklə 3,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
91
XALQ TA’LIMI: MUAMMOLAR, IZLANISHLAR, YECHIMLAR Motivatsiya - insonda ma’lum ma’lumot yoki ko‘nikmalarga muhtoj bo‘lganda paydo bo‘ladi. Albatta, har qanday jamiyatda motivatsiyaning turli darajalari mavjud. Birinchisi motivatsiya insonning boshqalar tomonidan kuchini oshiruvchi omil bo‘lib xizmat qilayotgan bo‘lsa, ikkinchisi esa, insonning kim yoki nimadan olgan taassuroti orqali motivatsiya namoyon bo‘ladi. Аyrim insonlar hayotidan nolib, o‘zlarini tiklab ololmayotganidan shikoyat qilib qoladilar. Ular motivatsiyadan oldin o‘zlaridagi qo‘rquv, norozilik, uyatchanlik, ikkilanish va ichki bloklangan xislatlaridan xoli bo‘lish haqida qayg‘urishlari lozim. Ushbu xislatlar motivatsiyaning aksi bo‘lib, insonning maqsad sari intilishlarini yo‘qotishga xizmat qiladi. Motivatsiya yetishmasligidan azob chekadigan odamlar ko‘p hollarda xayolparastlikka berilgan, aqllarini ishlatishni xohlamaydigan, o‘zlariga beeʼtibor bo‘lib, yoshlariga qaraganda ancha keksaygan va hayotga qiziqishi so‘ngan, noumid inson bo‘ladilar. Buyuk faylasuf Suqrot aytganidek, «Kimda istak bo‘lsa – yo‘lini qidiradi, kimda istak bo‘lmasa – sabab qidiradi». Kuchli motivatsiyagina kattalarni o‘qishga undaydi. Kattalarni o‘qitish, o‘rgatish sohasi hisoblangan “andragogika” esa, kattalarga taʼlim beruvchi sanʼat va fan hisoblanadi. Аndrogogik model quyidagi beshta asosga tayanadi: 1) O‘rganuvchilarga biror narsani o‘rganish nima uchun muhimligi bildiriladi; 2) O‘rganuvchilarga maʼlumotlar ichida o‘zlarini qanday boshqarishni ko‘rsatadi; 3) Mavzu o‘rganuvchilar tajribasiga bog‘lanadi; 4) Odamlar to o‘rganishga tayyor bo‘lmagunicha yoki motivlanmagunicha ishga kirishmaydilar; 5) Bu esa o‘rganish bo‘yicha to‘siqlarni, xatti-harakatlar va eʼtiqodlarni bartaraf etishni talab qiladi. Bolalar taʼlimida o‘qituvchilar tashqi motivatsion omillar (baho olish, ota- onaning yoki o‘qituvchining talabi, uyalib qolishdan qo‘rqish va h.k.) sifatida muhim o‘rinni egallasa, kattalar taʼlimida esa tashqi omillar o‘quv faoliyati samaradorligiga taʼsir ko‘rsatsa-da, o‘quvchi masʼuliyatini kuchaytirmaydi. Bunday farqni ajrata bilgan androgog tegishli metod, texnologiya va yondashuv orqali kattalarga bilim olish ko‘nikmalarini o‘rgatishda muvaffaqiyatga erishadi. Kichik yoshdagi bola bog‘chaga yoki maktabga ketayotganda, hech kim buni xohlaysanmi, agar xohlasa, asosan nimani o‘rganishni xohlaydi, deb so‘rashni jiddiy o‘ylamaydi. 92 A.AVLONIY NOMIDAGI XALQ TAʼLIMI MUAMMOLARINI O‘RGANISH VA ISTIQBOLLARINI BELGILASH ILMIY-TADQIQOT INSTITUTI Kattalar uchun majburlash masalasi hech qanday ma’noga ega emas, chunki ularning o‘zi o‘rganish, o‘qish tashabbuskori hisoblanadi. Odatda, kattalarning aniq shakllangan kasbiy rejalari bo‘lib, yangi bilim va ko‘nikmalardan aynan nima kerakligini tushunadilar. Kattalarning bu xususiyatiga ko‘ra, androgog yanada samarali o‘qitish usullaridan foydalanishi kerak, chunki faol idrok etish va fikrlash butunlay boshqacha tarzda yangi materialni o‘rganishga imkon beradi. Bunda o‘qituvchi faoliyatining o‘zagi endi majburlash masalasi emas, balki o‘quvchining bilim olish va ko‘nikma hosil qilishdagi ishtahasi (ma’rifiy ehtiyoji)ni imkon qadar tezroq qondirishdir. Bola uchun o‘qituvchi odatda hayotidagi asosiy namunadir. Bunday vaziyatda o‘qituvchining ishlashi oson, chunki har qanday so‘z avtomatik ravishda haqiqat sifatida qabul qilinadi. Bundan tashqari, o‘qituvchi, qoida tariqasida, bir vaqtning o‘zida ikkita vazifani bajaradi - o‘qituvchi va tarbiyachi. Androgogning kattalar bilan munosabatlari butunlay boshqacha asosda qurilgan. Bu yerda o‘qituvchi - xodim. O‘qituvchining moddiy farovonligi talabaning o‘z ishidan qoniqishiga bog‘liq bo‘lib, bu eng yomon holatda ba’zi o‘qituvchilarning tinglovchilari oldida xizmatkorligiga olib keladi. Agar o‘qituvchi va katta yoshli o‘quvchi psixologik jihatdan teng huquqli sherik bo‘lishsa, yaxshi bo‘ladi. Ular uchun o‘quv jarayoni o‘zini va bir-birini hurmat qiladigan odamlarning ishbilarmonlik munosabatlari bo‘lib, unda o‘qituvchi har doim ham yetakchi o‘rinni egallamaydi. Xulosa shuki, pedagogikadan farqli ravishda, andragogikaning taʼlimiy maqsadi o‘rganuvchilarga mazmunni qabul qilishga va unga tanqidiy fikr bildirishga zamin yaratish hamda uni hayotda amaliy qo‘llay olishda namoyon bo‘ladi. Kattalarni o‘qitish tamoyillarini amalda qanday qo‘llash kerak? Andragogikaning asosiy pozitsiyasi, an’anaviy pedagogikadan farqli o‘laroq, o‘quv jarayonida yetakchi rolni o‘qituvchi emas, balki o‘quvchi bajaradi. Andragogika ma’ruza o‘rniga, asosan, amaliy mashg‘ulotlarni (munozaralar, interfaol metodlarni) ta’minlaydi. Katta yoshdagi o‘quvchilar, ta’lim faoliyati bilan shug‘ullanib, o‘quvchining yangi, ko‘pincha unutilgan rolini o‘ynaydi, ammo bu rol avvalgisidan sezilarli darajada farq qiladi. Asosiy farq shundaki, o‘quv motivlari keskin o‘zgaradi, chunki olingan bilim endi hayot rejalari hamda muvaffaqiyatlarga erishish va ijtimoiy mavqeni aniqlash vositasi sifatida qaraladi. |