J. E. Usarov 2022 y kurs ishi

Pedagogik konfliktologiyaning ilmiy asoslari.

Pedagogik konfliktologiya bugungi kunda mutaqil fan sifatida shakllanib bormoqda. Fan nuqtayi nazaridan ilk marotaba konfliktni ilmiy o’rganish davlat hokimiyati, jamiyat a’zolari hamda alohida ijtimoiy guruhlar orasidagi ziddiyatlami o‘rganishdan boshlangan.

Keyinchalik ilmiy qiziqishlami ortib borishi bilan ijtimoiy, siyosiy, milliy, guruhlararo va shaxslararo konfliktlar fan obyektiga aylana boshladi. Konfliktologiya XX asming ikkinchi yarmidan boshlab fan sifatida shakllana boshlagandan so‘ng, jamiyatda konfliktning tutgan о‘гni o‘rganish jamiyat hayotida juda muhimligi sababli, etnik va guruhlararo konfliktli munosabatlami o‘rganish, sistematik asosda ulami tahlil qilish va o‘zaro to’g‘ri yechimga kelish zaruriy ehtiyojlardan biriga aylandi. Mustaqillikning dastlabki yillarida konfliktologiyaga oid bilimlar fanlararo paradigmasining konturlari belgilanib, ular asosi sifatida tizimli evolyutsion yondashuv olindi. So‘nggi paytda konfliktologiya tarmoqlarini tashkil qilgan xususiy (alohida) konfliktologiya fanlarida bu fan muammosining ko‘p sonli qiziqarli va muhim tadqiqotlari o‘tkazilmoqda.
Ta’lim sohasining ilmiy-nazariy va amaliy muammolarini tadqiq etish masalalari bo‘yicha pedagog va psixolog olimlardan Y.I. Stepanov, S.V. Banikina, A.N. Samarin, V.N. Shalenko, V. Sheynov, A.Ya.Ansupov, I.A.Shipilov, N.I. Leonov, V.N. Kudiyavtsev, V.I. Juravlev, D.V. Ivchenko, N.V. Samsonova, V.N. Vasilev, B.I.Xasanov, V.V. Bazelyuk, Z.Z.Drinka, A. Ya. IClementeva, S. V. Ваш kina, G.S.Berejnaya, A.A. Bodalev, N.U. Zaichenko, M.M. Ribakova, A.K. Markova, M.Mitina N.G.Moskvina va V.VDrujinin o'zining tadqiqot ishlarida turli xil soha mutaxassislarining konfliktologik madaniyatini shakllantirish yo’llari va usullari har tomonlama o‘rganilgan.
Umumta’lim muassasasi mutaxassislarining kompetentligining konfliktologik (chuqur bilimga ega boclish) muammosi yaqinyaqindan maxsus psixologik-pedagogik izlanishlar mazimuniga aylandi.
Psixologiya fanlari doktori, professor Boris Iosifovich Xasan muammoli kompetentlikning mohiyatini ko‘rib chiqqan; faylasuf B.I. Juravlyov, tibbiyot fanlari doktori D.V. Ivchenko hamda pedagogika fanlari doktori N. V. Samsonova turli xil soha mutaxassislarining konfliktologik madaniyatini shakllantirish yo4llari va usullarini ishlab chiqgan; pedagog va psixolog olimlar M.L. Maksimovna va A.K. Markov o‘qituvchi shaxsining imkoniyatlarini pedagogik jamoadagi muammolar xususiyatiga ta’sirini olrganib chiqgan; A.A. Bordalyov va N.U. Zaychenko konstruktiv muloqotni muammoli vaziyatlami hal etish usuli sifatida o‘rgangan; Z.Z.Drinka, V.V.Bazelyuk va A.Ya. Klimenteva bo'lajak o4qituvchilaming konfliktologik tayyorgarligini konseptual (yangi) asosini aniqlagan; shuningdek S.V.Banikina, G.S.Berejnaya, N.G.Moskvina pedagogning konfliktologik kompetentligini shakllantirish usullarini ochib bergan.
Umumta’lim maktab o‘qituvchilari konfliktologik muammolar bo‘yicha ilmiy adabiyotlarda mavjud ishlanmalar sinf rahbarlarining konfliktologik chuqur bilimga egalik qonuniyatlarini yaratish uchun nazariy va amaliy qiziqishga ega boiishlari lozim. Professional kompetentlik (chuqur bilimga egalik) borasida falsafa fanlari doktori, professor Viktor Maksimovich Shepel ishlari diqqatga sazovor. Muallif turli jamoalaming o‘zaro munosabatlarini o‘rganib, har qanday darajadagi jamoat rahbari o‘zaro turli shaxslar orasidagi tortishuvlami bartaraf etishni bilishi, mojaroli vaziyatlami hal qila olish boyicha zaruriy bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi lozim, deya ta’kidlaydi.
Mamlakat konfliktologiyasi rivojiga ruhshunoslardan A.Ya.Ansupov hamda I.A. Shipilov katta hissa qo‘shishgan. Mualliflar konfliktologiyaning nazariy asoslari va ulaming amaliy qo’llanlishini o’rgangan holda turli xil soha vakillarining o‘zaro munosabatlari orasidagi mojarolar xususiyatlarini va paydo bo‘lish sabablarini o‘rganib, shaxslararo va turli xil shaxslar o‘rtasidagi mojarolami hal etish hamda ulardan ogohlantirishning bir qator uslublarini belgilab berishdi.
Pedagogik konfliktologiya rivojida ruhshunos M.M. Ribakova tadqiqotlari katta ahamiyat kasb etadi. Muallif pedagogik jamoa ichida turli xil munosabatlami o‘rganib, <> ko’rinishidagi muammolarga katta ahamiyat qaratadi, maktab hayotidan mojaroli vaziyatlami misol qilib ko‘rsatadi hamda ularning asosiy sabablarini aniqlab beradi. M.M. Ribakova mazkur guruh munosabatlarini tahlil qilib, barcha mojarolaming asosiy sababchisi 0‘qituvchining o‘zi ekanligini ta’kidlaydi. Shu munosabat bilan, o‘quvchilar bilan normal munosabatni yo‘lga qolyish uchun pedagog mojarolaming oldini olish va ulami bartaraf etish bo‘yicha bilim va ko‘nikmalaiga ega bo‘lishi lozim.
Pedagogik konfliktologiya rivojiga S.VBanikina tadqiqotlarga sezilarli hissa qolshdi. Muallif maktab jamoasidagi mojarolarning vujudga kelishidagi umumiy va o‘ziga xos sabablarini ajratib berdi, pedagogik mojarolaming topologiyasini ishlab chiqdi hamda o‘quv tarbiya jarayonida ishtirokchilar orasidagi turli xil mojarolami hal etish bo‘yicha tavsiyalami taqdim etdi. S.V.Bakinova o’z
ishlarida pedagog uchun konfliktologik bilim va ko‘nikmalarga ega bo’lishning muhimligiga katta e’tibor qaratadi.
Pedagogik konfliktologiya ilmiy-amaliy qiziqish pasaymaganligi bo’yicha Rossiya ta’limining zamonaviy bosqichlari sohasida uning nihoyatda dolzarbligini ko‘rsatmoqda. So‘nggi vaqtlarda pedagogig konfliktologiya sohasidagi dissertatsiya ishlari miqdori sezilarli ortdi. Tadqiqotchilari maktabgacha ta’lim muassasasi jamoasidagi mojarolari (I.V. Safranova); katta sinf o’quvchilari orasidagi bahs va tortishuvlami (G. Y. Grigoryeva, A.A; Kuzina); umumta’lim maktablanr pedagoglarining konfliktologik bilimlarini shakllantirish bo’yicha muammolami o’rganishdi.
Shu bilan birga, 1990-2000-yillardagi nashr etilgan psixologikpedagogik adabiyotlarning yuzdan ortiq birligi kontent-tahlili muammolarini hal etish masalalarming asosiy qismi umumiy konfliktologiya masalalarini hal etishga qaratilganini ko‘rsatdi. Pedagogning konfliktologik qobiliyatiga bor-yo‘g‘i 8 foiz ish bag‘ishlangan. Bunda sinf rahbarining konfliktologik chuqur bilimga ega bo‘lishi ularning birontasida ham ko‘rsatib berilmagan.
O’zbekiston Respublikasida yoshlami har tomonlama komil inson qilib tarbiyalash, konfliktologik kayfiyat va xususiyatlarni o‘rganish bo‘yicha o‘qituvchinmg kasbiy, axloqiy fazilatlarini shakllantirish, rivojlantirishning ilmiy-nazariy masalalari bo‘yicha pedagog va psixolog olimlardan O. Musurmonova, S. Nishonova, H.Rashidov, G.To‘ychiyeva, E.Asadova, G.Berdiyev, V. Karimova, E. G‘oziyev, N. Egamberdiyeva, R.Z.Jumayev, X. Ibragimov, M. Otaqulov, B.Xodjayev, P.Ergashev, M.T. Axmedova, R. Musurmonov singari ko‘plab olimlaming ilmiy kuzatishlari shular jumlasiga kiradi.
Pedagogik konfliktologiya fanini o‘rganishda «konfiikt», «ijtimoiy konfiikt», «pedagogik konflikt» tushunchalari pedagogik konfliktologiya fanini to‘ldirib boradi va uning kelib chiqish mohiyatini ochib beradi. Pedagogik konfliktologiya fanini o’rganishda «konflikt», «ijtimoiy konfiikt», «pedagogik konfiikt» tushunchalari fanning asosiy ildizlari bo‘lib hizmat qiladi. Shu olrinda «konflikt», «ijtimoiy konflikt», «pedagogik konflikt» tushunchalariga alohida to‘xtalib o’tamiz.
«Konflikt nima?» yoki aniqroq aytadigan bo’lmasa, konflikt qanday o‘zini namoyon etadi? - degan savolga ko‘pchilik, konflikt - bu odamlaming o‘zaro urishishi, janjallashishi, kuch ishlatib bir-biri bilan to‘qnashishi, so‘z aytishish, birovlami ayblash, haqorat qilish, g’azablanish:, jahl bilan gaplashish, kesatish, birovlami urishtirish do‘q qilish, qo’rqitishga urinish, u qilaman yo bu qilaman deb tahdid qilish, kesatish, to‘g‘ri so‘zlar mazmunini buzib talqin qilish, birovlarning orqasidan gapirish, qasd qilish, birovlarga jismoniy zo‘ravonlik o‘tkazish, zo'rlash, shantaj, birovlami oyog‘idan. chalish, kamsitish, odamlar ustidan kulish, guruh - guruh boʻlib broʻvlarni yakkalab qo‘yish, dilsiyohlik, xafagarchilik, nafrat va qasos, mensimaslik, kibrli munosabat bildirish, o’zini boshqalardan ustun qo‘yish, kek saqlash, nafsoniyatga tegadigan amallar va so‘zlar ishlatish, birovning har bir so‘zi va amalidan yomonlik qidirish va boshqa shirnga ocxshash vaziyatlami ta’kidlab aytishadi. Mana shu insonlararo munosabatlarda uchrab turadigan barcha salbiy holatlar aslida konfliktlaming turli ko'rinishlari, odamlar o‘rtasidagi ziddiyatlaming turli namoyon boiish holatlariga kiradi.
Konfliktni tushunishga bo‘Igan ikki xil yondashuv mavjud. Ulardan birinchisi, konfliktni ancha keng - taiaflar, fikrlar, kuchlar to‘qnashuvi deb ta’riflaydi. Bunday yondashuvga ko‘ra konfliktlar jonsiz tabiatda ham yuz berishi mumkin. «Konflikt» va «ziddiyat» tushunchalari amalda hajmiga ko‘ra qiyoslanuvchan bo‘lib qoladilar. Ikkinchi yondashuv, konfliktni opponentlar yoki o‘zaro ta’sir subyektlarining bir-biriga zid (teskari) yo‘llangan maqsadlari, manfaatlan, pozitsiyalari, fikrlari yoki qarashlarining to'qnashuvi deb tushuniladi.
Konflikt tushunchasiga ikki prinsipial ta’rif: birinchisi - konfliktni keng ma’noda tushunislini toraytirib, konfliktlar faqat o‘zaro sotsial harakat (ta’sir)da yuzaga keladi deya hisoblash; ikkinchi ta'rif- konflikt mohiyatiga tegishli. Konflikt moliiyati faqat ziddiyat yuzaga kelishida, manfaatlar to‘qnashuvida emas, balki yuzaga kelgan ziddiyatni hal qilish usulida, o‘zaro sotsial ta’sir (harakat) subyektlarining qarama-qarshiligida. Konflikt mohiyati, umuman, konflikt subyektlari o‘zaro qarama-qarshiligida bo'ladi. Tushunchaning toiiq ta’rifi: konflikt - o‘zaro ta’sir (harakat) jarayonida paydo bo'ladigan jiddiy ziddiyatlami hal qilishning eng keskin usuli bo'lib, konflikt subyektlari qarama-qarshiligidan iborat, odatda, salbiy his-kechinmalar (emotsiyalar) bilan kechadi.
Ijtimoiy (sotsial) konflikt - bu:
1) ochiq qarama-qarshilik, ikki yo undan ortiq subyektlar - sotsial o’zaro ta’sir ishtirokchilarining to‘qnashuvi bo‘lib, buning sabablari sotsial konflikt ishtirokchilarining o‘zaro zid manfaatlari va qadriyatlaridir;
2) sotsial ziddiyatlaming o‘ta keskinlashgan holati, turli sotsial birliklar sinflar, millatlar, davlatlar, turli sotsial guruhlar, sotsial institut kabilar manfaatlarining ular manfaatlari, maqsadlari, taraqqiyot tendensiyalarining qarama-qarsluligi yoki jiddiy farq qilishi tufayli kelib chiqadi;
3) sotsial subyektlaming obyektiv ravishda farqlangan manfaatlari, maqsadlari, taraqqiyot tendensiyalarining oshkora yoki yashirin kurashi, to'qnash kelishi, sotsial kuchlaming mavjud ijtimoiy tartibga qarshilik ko‘rsatish asnosida bevosita yoki bilvosita to'qnashuvi, yangi sotsial birdamlikka tomon tarixiy intilishning
alohida shalkli;
4) konfliktli o’zaro ta’sir subyektlari o‘zaro zid bo‘lgan yoki bir-biririi istisno etadigan qandaydir o‘z maqsadlarini ko‘zlagan vaziyat. Ijtimoiy konfliktlar konfliktologiyaning markaziy obyekti, ya’ni yadrosi hisoblanib, u esa shaxslararo konfliktlar hisoblanadi.
Ijtimoiy (sotsial) konflikt sabablari:
1) moddiy resurslar;
2) о’tа muhim hayotiy ko‘rsatma (ustanovka)lar;
3) hokimiyat vakolatlari;
4) ijtimoiy (sotsial) tuzilmadagi maqom-vazifaga oid farqlar; .
5) shaxsga doir (emotsional-psixologik) farqlar va hokazo.
Konfliktga o‘zaro sotsial ta’sir (harakat)ning turlari sifatida uning subyektlari va ishtirokchilari bo‘lib alohida indiyidlar, katta va kichik sotsial guruhlar va taslikilotlar keladilar.
Konfliktli qarama-qarshilik - tomonlaming o‘zaro kurashi, ya’ni bir-biriga qarshi qaratilgan harakatlaridir.
Sotsial konflikt asosida faqat sabablari o‘zaro tubdan zid bo‘lgan manfaat, ehtiyoj va qadriyatlar bo'lgan ziddiyatlar yotadi. Bu kabi ziddiyatlar tomonlaming ochiqdan-ochiq kurashi real qarama-rqarshilikka o’tib ketadi.
Konfliklar to'qnashuvlaming kuch ishlatiladigan va kuch ishlatilmaydigan shakllari mavjud. Sotsial konflikt o‘z ichiga raqib faoliyatini to‘siq bolayotgan yoki boshqa odam (guruh)larga zarar yetkazayotgan individ yoki guruh faolligini oladi.
Konfliktlarproblematikasi sohasida quyidagi atamalar qo’llanadi: «bahs», «munozara», «savdolashuv, tortishuv», «raqobatchilik va nazorat qilinadigan to‘qnashuvlan, «bilvosita va bevosita (to’g’ridan to‘g‘ri) zo‘ravonlik».
Pedagogik konflikt - ta’lim tiziinida pedagogik konfliktlaming vujudga kelish sabablari va tabiatini o‘rganadigan, ulami bartaraf etish usullari va amaliy tavsiyalami ishlab chiqadigan nazariy-amaiiy yocnalish hisoblanadi. Pedagogik konflikt ijtimoiy hayotdagi ko‘p uchraydigan holat bo‘lib, tabiiyki jamiyatmng kuchli ijtimoiy munosabatlari to‘plangan bo‘laklari asosan maktabda, oliy va o‘rta maxsus ta’limda ko'zga tashlanadi. Ta’limda o‘z «Men»ini qattiq hnrmat qilishga odatlangan o‘quvchi yoki talabalar orasida konfliktli munosabatlaming bo‘lishi tabiiy hodisa. Lekin amaliy ko'mkmalarga, kuchli tayyorgarlikka ega bo‘lmagan pedagog yoki rahbarlar ham konfliktli munosabatlami vujudga kelishiga sharoit yaratib berishi mumkin.
Pedagogik konfliktni pedagogika va psixologiya fanlari bir-biri bilan uzviy holda o‘rganadi va hal qiladi. Ulaming har ikkisi bitta umumiy jarayonni - insonning psixik faoliyati hamda uning xulqatvorini tadqiq etadi. Bugungi kunda zamonaviy o‘qituvchi ijtimoiy psixologik tayyorgarliksiz auditoriyaga kirishi miunkin emas. Shuning uchun ham o‘quvchilar o'rtasidagi o‘zaro munosabatlami yo’lga sola olishi, bolalar jamoasida ijtimoiy-psixologik mexanizmlardan foydalanishni bilishi zarur. Shaxs shakllanishida u yashayotgan muhit, kishilar va jamiyatning roli juda katta. Chunki ijtimoiy muhitdagi turli hodisalar odamning ongiga bevosita ta’sir qilib, unda chuqur iz qoldiradi. O'qituvchi shulami hisobga olgan holda bolalar psixikasi va xarakterini o‘rganishi, shu asosda o‘qitishning aniq va izchil tizimini ishlab chiqishi lozim.
Psixologiyada mavjud 4 ta temperamentni pedagog yaxshi bilishi zarur, chunki ana shu tushunchalar ta’lim tizimidagi pedagogik ziddiyatlami oldini olishning asosiy omilidir.
Ta’lim-tarbiyaning samarasi hamda ta’sirchanligi, avvalo, o’qituvchiga, uning intellektual salohiyatiga, kasbiy tayyorgarligiga va pedagogik mahoratiga bog‘liq. O‘qituvchi ijodiy fikrlovchi, ya’ni umuminsoniy va milliy qadriyatlami, dunyoviy bilimlami mukammal egallagan bo‘lishi, o‘z kasbi va bolalarni yaxshi ko‘radigan insonparvar, adolatli, talabchan, odobli, har bir o‘quvchisi ulg‘ayib kelajakda komil inson bo‘lishiga ishonadigan, ulaming barkamol shaxs, ishbilarmon kishi bo‘lib yetishishiga ko4maklashadigan mutaxassis bo’llmog’i lozim.
Pedagogik konfliktni yuzaga keltirmasligi uchun o’qituvchi nozik psixolog va mohir pedagog bolishi lozim. Tarbiyachi nazariy bilimlari va pedagogik sezgirligi vositasida o‘qituvchiiar va o'quvchilar bilan oson aloqaga kirishadi, maktabda va undan tashqarida birgalikdagi faoliyatni mohirlik bilan uyushtiradi, tarbiyalanuvchining fikri, tuyg'usi va irodasini bevosita va bilvosita boshqarish san’atini egallagan boladi.
Tarbiyalanuvchi muomala odobini asosan tarbiyachi timsolida anglab oladi. Ustoz tarbiyalanuvchi uchun bir umrga sevimli, ideal, ibrat, namuna bo'lib qolishga muyassar bo£lmogsi lozim.
Pedagogik konfliktlaming kelib chiqish sabablari gurhdagi har bir shaxsning fe’l-atvoridagi xatti-harakatlarida shaxsga rnansub bo‘lgan mi 11 at, xalq va hudud xususiyatlarida namoyon bo‘Iadi.