J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

2 .3 . Globallashirvning milliy iqtisodiyot barqarorligiga ta ’siri
Ja h o n iq tiso d iy o tid a zam o n av iy g lo ballashuv ja ra y o n la ri eng 
avvalo san o ati rivojlangan m a m la k a tla r m avqeini m u sta h k a m - 
lab, ularg a q o ‘sh im c h a a fz a llik la r berad i. X alq aro m e h n a t 
ta q sim o ti 
d o ira sid a 
g lo ballashu v ja ra y o n in in g
kengayishi 
iq tiso d iy p ast rivojlangan m avq ein i salbiy o ‘zgarish ig a sabab 
b o ‘lib, u la rn i g lo ballashu v ja ra y o n in i su b y ektlariga em as, b alk i 
o b y ek tlarig a a y la n tirish i rn u m k in . D e m ak , g lo ballash u v ja r a ­
y o n in in g a io h id a m a m la k a tla r iq tiso d iy o tig a ijobiy t a ’sirin in g
d arajasi ushbu m a m la k a tla rm n g ja h o n iq tiso d iy o tid a tu tg a n
o ‘rn ig a b o g ‘liqdir.
Jah o n
iqtisodiyotining 
globallashuv 
darajasini 
quyidagi 
ko‘rsatk ichlar yordam ida ifodalash m um kin:
— xalqaro tovarlar va x izm atlar ishlab chiqarish hajmi h am da 
u n in g o ‘sish s u r’atlari;
— to ‘g ‘ridan to ‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajm i va dinam ikasi;
— kap italning xalqaro m arkazlashuvi hajm i va dinam ikasi;
29

---

— yirik, m urakkab xalqaro investitsiya loyihalari (loyihaviy 
m oliyalashtirish) hajm i va din am ik asin i m azk u r loyihalarning 
um um iy ko‘rsatkichiga (ham ichki, ham tashqi) nisbati;
— tovar va xizm atlarn in g xalqaro savdosi hajmi va d in a m ik a ­
sini yalpi m illiy m ahsulotga nisbati;
— patentlar, litsenziyalar, nou-xau bilan bog‘liq xalqaro 
operatsiyalar miqyosi;
— ban k va boshqa kredit m uassasalarining xalqaro operatsi­
yalar hajm i va dinam ik asini u la m in g um um iy faoliyati hajm i va 
dinam ikasi hajm iga nisbati;
— xalqaro fond bozorlari hajm i va dinam ikasi;
— valuta bozorlari hajmi va dinam ikasi.
M akroiqtisodiy darajadagi globallashuv davlatlar va integ-
ratsion b irlashm alarning iqtisodiy faolligini oshirib, savdo va in ­
vestitsiya m unosabatlaridagi to ‘siqlarni b a rta ra f etgan holda erkin 
savdo h ud ud larin i tashkil etish asosida yuzaga keladi.
G loballashuv jarayonlari davlatlararo 
x o ‘ja lik yuritish
uchun 
iqtisodiy, huquqiy, axborot va siyosiy m iqyosdagi o ‘zaro kelishuv- 
larni qam rab oladi.
B u ndan tashqari globallashuv jarayoni dunyoning yirik m in - 
taqalarida xo‘jalik yu ritish nin g bozor tizim in i m aqsadli shakllan- 
tirishga qaratilgan davlatlararo m uvofiqlashtirilgan ch ora-tadbir- 
la rn i qam rab oladi.
M ikroiqtisodiy darajadagi globallashuv kom paniyalar faoliya- 
tin in g ichki bo zo rd an tashqarida kengayishi natijasida yuzaga 
keladi. K o‘pgina yirik transm illiy korporatsiyalar global m iqyos- 
d a harakat qiladi va shu jih a td a n transm illiy korporatsiyalar g lo ­
ballashuv jaray on in in g subyekti b o ‘lib, uni harakatga keltiruvchi 
asosiy kuch hisoblanadi.
G loballashuv jaray o nin ing afzalliklari sifatida quyidagilarni 
qayd etish m um kin:
— globallashuv xalqaro ra q o b a tn in g k u ch ay ish in i yuzaga 
keltirdi. B o zo rlarn in g kengayishi va u n d agi raqobat ja ra y o n i­
n in g k u ch ayish i nafaqat m illiy d arajad a b alk i, ja h o n m iqyo-
30

---

sida ish lab c h iq a ris h n in g o ‘sish in i rag ‘b a tla n tiru v c h i xalqaro 
m e h n a t ta q sim o tin in g chuq urlash uv ig a h am d a ixtisoslash ish iga 
olib keladi;
— ishlab chiqarish ta rm o q larid a tejam k o rlikn in g ortishi. Bu 
holat, n arx larn in g pasayishi va xarajatlarning qisqarishiga, p iro - 
vardida b arq aro r iqtisodiy o ‘sishga olib kelishi m um kin;
— globallashuvning ijobiy jih a tlarid an yana biri — erkin savdo- 
d an keladigan y utuq barcha m am lak atlarni q an oatlantiradi;
— xorijiy davlatlarning ilg‘o r ilm iy-texnik, texnologik yangi- 
lik larin i am aliyotga tatbiq etish natijasida iqtisodiy barqarorlikka 
erishilishi;
— globallashuv jaray o n id a xalqaro raqobat kuchayib m illiy 
bozordagi ichki raqobatchilarga tashqi bozordagi kuchli raqiblar 
ham q o ‘shiladi va natijada n arx larn i pasaytirish va yuqori sifatli 
m a h su lo tla rn i tan lash im koniyatini beradi;
— globallashuv jarayoni xorijiy davlatlarning ilg‘o r ilm iy- 
texnik, texnologik va nisbatan kam xarajat talab qiladigan yangi- 
lik larn i am aliyotga tatbiq etish im koniyatini beradi. B u n d a ja h o n
m iqyosidagi innovatsiyalarni am aliyotga uzluksiz tatbiq etilishiga 
im kon yaratiladi.
G loballashuv ja ra y o n in in g salbiy o qibatlarini yuzaga keltiruv- 
chi m u am m o lar sifatida quyidagilarni qayd etish m um kin:
— globallashuv afzaliik larin ing m illiy iqtisodiyotlar alohida 
ta rm o q lari o ‘rtasida bir xil taqsim lanm asligi;
— m illiy iqtisodiyotda sano atlash ishn ing sekinlashuvi;
— ayrim m am lak atlard a m illiy iqtisodiyotni nazorat qilish ja ­
rayoni m ustaqil h u k u m a td an boshqalarga, ju m la d a n kuchliroq 
davlatlarga yoki transm illiy korporatsiyalar ixtiyoriga ortishi;
— ja h o n
m iqyosida 
m illiy 
iq tiso d iy o tlarn in g
o ‘zaro 
b o g ‘liqligi tufayli global b e q a ro rlik n in g yoki m in taq aviy d ara- 
ja d a m oliyaviv sohadagi b eq a ro rlik n in g yu zag a kelishi. M illiy 
iq tiso d iy o tlard a yuzaga keluvchi iqtisodiy tu rg ‘u n lik la r yoki in- 
q iro z la rn in g m in taq av iy h a tto global d a rajad a salbiy o qibatlarga 
olib kelishi;

---

— globaJlashuv miJliy va ja hon iqtisodiy rivojlanishining be- 
qarorligi va notekisligini kuchaytiradi. Ushbu holat m illiy xo‘jalik 
m ajm ualarining global bozor sharoitlarida sam arali faoliyat yurita 
olm aydigan eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish b o ‘g‘inlariga 
b o ‘linishi bilan bog‘liq;
— globallashuv davlatning m akroiqtisodiy darajada ta rtib - 
ga solish rolini sezilarli darajada cheklaydi va davlatning ichki, 
tashqi iqtisodiy aloqalarga ta ’sir ko‘rsatishining a n ’anaviy dastak- 
larini o‘zgartirib yuboradi;
— globallashuv ishlab chiqarish va iste’m olda salbiy tashqi 
o m illarn in g omm aviy tarqalishiga olib keladi. T M K larn in g glo­
bal jah on bozorlariga chiqishi va globallashuv jarayonidan foyda 
olishga intilishi borasidagi kuchli raqobat ularning atrof-m uhitni 
ifloslantiruvchi ishiab chiqarish yoki sog‘liq 
uchun
zararli tran s- 
gen m ahsulotlarni yaratish kabi jam iyat uchun zararli faoliyat b i­
lan shug‘ullanishlariga olib keladi.
G loballashuv jarayoni m am lak atlar uchun yuqorida qayd etil- 
g anlardan tashqari yana ko‘plab m uam m o larn i yuzaga keltirishi 
m um kin.
Jum ladan:
— rivojlanayotgan m am lak atlard a texnologik jarayon ortda 
qolishining kuchayishi;
— ijtim oiy-iqtisodiy qatlam larga ajralishning ortishi, m argi- 
nalizatsiya xatari (jahon darajasidagi iqtisodiy o ‘sishdan qolib ke- 
tish n in g kuchayishi);
— aho linin g asosiy qism ida qashshoqlashuvning ortishi;
— moliyaviy barqarorlik darajasi past b o ‘lgan m am lakatlar 
o ‘rtasidagi bog‘liq likning kuchayishi;
— T M K la r tom onidan m am lak atlard a m illiy iqtisodiy siyo- 
satni yuritishga to ‘sqinlik qilinishi;
— kelajakdagi taraqqiyotga to ‘sqinlik qiluvchi tashqi qarz da- 
rajasining o ‘sishi va boshqalar.
Y uqoridagi m a ’lum otlar asosida ta ’kidlash m u m k ink i, g lo ­
ballashuv bu obyektiv, m urakkab va ziddiyatli jarayon b o ‘lib,
32

---

u n ing asosini ja h o n iqtisodiyotining integratsiyalashuv, tran sm il- 
liylashuv va baynalm inallashuv jarayonlari tashk il etadi.