J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

6 .3 . Valuta siyosati
B ozor iqtisodiyoti bilan bog‘liq ja ra y o n larn i bo sh qarishda, 
m illiy valutaning xalqaro m avqeini belgilashda va m am lak a tn in g
jo riy h am da kelajakdagi iqtisodiy m u n osabatlari tizim id a valuta 
siyosati m u him rol o ‘ynaydi. U «ko‘p q irrali bashorat» (iqtisodiy 
rivojlanish barqarorligini ta ’m in lash , ish sizlikning oldini olish va
149

---

inflyatsiyani jilovlash, to ‘lov balansining aktivligini saqlab turish) 
rnuhiti hisoblangan iqtisodiy siyosatning asosini egallashda, ye- 
takchi o ‘rin egallaydi.
Valuta siyosati valuta m u am m olarin i hal etish b o ‘yicha qa- 
rorlar tayyorlash, qabul qilish va tadbiq etishdan iboratdir. X V F
m am lakatlararo valutani boshqarish tashkiloti b o ‘lib hisoblanadi.
Valuta siyosati huquqiy jih atd an valutaviy qonu nlar asosida 
tartibga solinadi. Bularga huquqiy darajadagi chegaralarning 
o ‘rnatilishi, m am lakat ichkarisida va m am lakat tashqarisida valuta 
qim m atliklari bilan bo‘ladigan m unosabatlarni liar tom onlam a 
tartibga solish, yana valutaviy m uam m olar bo‘yicha ikki tom on- 
lama va m am lakatlararo valutaviy kelishuvlarni tuzish kiradi.
Valuta siyosati m aqsad va am alga oshirish m uddatiga ko‘ra 
tarkibiy va joriyga bo‘linadi. Tarkibiy valuta siyosati ja h o n valuta 
tizim i tarkibini o'zgarlirishga qaratilgan uzoq m uddatli tadbir- 
lar majm uidir. Tarkibiy valuta siyosati, joriy valuta tizim iga o‘2 
ta ’sirini ko'rsatadi. Joriy valuta siyosati valuta kursi, valuta o p e- 
ratsiyasi, valuta bo zo rining faoliyati va oltin b ozorini qisqa vaqtda 
tezkorlik bilan boshqarishdir.
Valuta siyosatining quyidagi shakllari mavjud: diskont, deviz 
siyosati va lining ko‘rinishlari: valuta intervensiyasi, valuta zaxi- 
ralariui diversifikatsiya qilish, valutaviy cheklashlar, devalvatsiya, 
revolvatsiya.
D iskont (foiz stavkasi) siyosati. M arkaziy b a n k n in g foiz siyo­
sati, o d atd a m illiv valutaning am aldagi m assasiga ta ’sir ko‘rsatish, 
ya’ni u n i kam aytirsh yoki ko‘paytirish orqali valuta kursiga ta ’sir 
etish m exanizm idir. Foiz stavkasi ssuda kapitalinin g yillik d aro - 
m adini lining m utlaq kattaligiga nisbatidan kelib chiqadi. Foiz 
o ‘zin in g iqtisodiy m a ’nosi bo'yicha, ssuda kapitalidan foydalan- 
g anlik uchun to ‘lanadigan qo ‘shim cha qiym atdir. Foiz stavka- 
lari o d atd a foyda m e ’yori orqali aniqlanadi, lekin am aliyotda foiz 
stavkasi darajasi ssuda kapitallariga bo‘ladigan talab va tak lifd an
kelib chiqadi. Bu talab va ta k lif b ir qancha fu nd am en tal iqtisodiy 
h am d a boshqa, ya’n i davriy o ‘zgarishlar, inflyatsiya darajasi, iqti-
150

---

sodiyotga davlatning aralashuv darajasi, M arkaziy bank va daviat- 
n in g budjet — soliq siyosati va h.k. o m illarg a bog‘liq.
D eviz siyosati. M arkaziy b an k n in g deviz siyosati m u om alada- 
gi xorijiy valuta m iqdoriga ta ’sir etish orqali valuta kursiga ta ’sir 
ko‘rsatish, shuningdek, chet el valutasidagi aktivlar barqarorligini 
ta ’m in lash g a qaratiladi.
V aluta intervensiyasi. M arkaziy b a n k n in g deviz siyosatining 
eng keng tarqalgan shakli, valuta intervensiyasi hisoblanadi.
M arkaziy b an k n in g m illiy valuta kursiga ta ’sir etish m aq sa- 
d ida valuta bo zorida chet el v alutalarin i sotib olish yoki sotishiga 
valuta intervensiyasi deyiladi.
H ozirgi davrda valuta intervensiyasidan ko‘zlangan m aqsad 
valuta k u rsin in g qisqa vaqt o ralig ‘ida, k u tilm a g an d a yuzaga ke- 
ladigan keskin tebranishlarga b a rh a m berish hisoblanadi. M ark a­
ziy b a n k la r valuta k ursini istalgan d araja d a o ‘zg artirish im k o n i- 
yatiga ega em as, chu n k i ular valuta b o zo rlarid a tijorat b an k lari 
bilan raq o b at qila olm aydilar. C h u n k i, tijorat b an k lari h ar yili 
u lk a n m iqdordagi m ablag‘la rn i valuta k u rsin in g o ‘zg arish in i 
ch am ala sh , valuta risk larin i b osh qarish m aqsadlariga sarflaydi- 
lar. B u n in g ustiga, M arkaziy b a n k la r tijorat tuzilm alariga xizm at 
ko‘rsatm aydilar. Shu sababli, valuta intervensiyasidan m aqsad 
valuta k u rsin in g keskin teb ra n ish lari o q ib atlarin i y u m shatish h i­
soblanadi.
D evalvatsiya — m illiy valutan in g chet el valutalariga yoki 
xalqaro hisob-kitob pul birliklariga n isb atan qad rining tushishidir. 
Ya’n i, ayni paytda 1 U S D = 2200 U ZS b o ‘lsa, m a’lum bir m uddat, 
m asalan 6 oydan so‘ng 1 U SD = 2300 U ZS b o ‘lishi, m illiy valuta- 
n in g xorijiy valutaga nisbatan devalvatsiyasi hisoblanadi.
D evalvatsiyaning kelib chiqishiga sabab b o ‘lib, inflyatsiyaning 
kuchayishi va m am lakat to ‘lov b ala n sin in g salbiy qoldiqqa ega 
b o ‘lishi hisoblanadi.
Devalvatsiya siyosatini m am lak at to ‘lov balansi yom onlash- 
g an d a va m am lakatga im p ort o qim i sezilarli darajada ko‘payganda 
am a ld a q o ‘llash iqtisodiyotga ijobiy ta ’sir etadi.
151

---

D em ak, devalvatsiyani q o ‘llash shart-sharoiti yuzaga kelgan- 
da, uni darhol am alga osh irish lozim , aks holda su n ’iy ravishda 
kursning q at’iy ushlab tu rilish i, butun iqtisodiyotga sezilarli d a- 
rajada talafot yetkazishi m um kin.
Revalvatsiya — m illiy valutaning chet el valutalariga yoki 
hisob-kitob pul birliklariga nisbatan qadrini oshirishdir. Reval- 
valsiya qadri kuchli valutalarga nisbatan qo‘llaniladi.
Inflyatsiyaning nihoyatda past darajada bo‘lishi, uzoq vaqt 
davom ida m am lakat to ‘lov balansining aktiv b o ‘lishi h am d a m il­
liy firm a va kom paniyalarning ja h o n savdo bozorida raqobatbar- 
doshligining ortishi, revalvatsiyani keltirib chiqaradi. Revalvatsiya 
devalvatsiyaga nisbatan ja h o n am aliyotida kam roq qo‘llaniladi.
O datda, valutaviy cheklashlar deganda, chet el valutasi h a m ­
da valuta qim m atliklari bilan b o la d ig an operatsiyalarga davlat 
to m o n idan cheklashlarni joriy qilishga aytiladi. Hozirgi vaqtda, 
deyarli barcha rivojlangan m am lakatlarda valutaviy cheklashlar 
m utlaqo olib tashlangan, ayrim larida esa, u ning zaif ko‘rin ish in i 
kuzatish m um kin. M asalan, Buyuk B ritaniyada 1979-yildan bu- 
yon valutaviy cheklashlar m utlaqo yo‘q.
Valutaviy cheklashlar m am lakatlar hududidan oltin va valuta 
qim m atliklari chiqib ketishining oldini olishda, shu asosda, chet el 
valutalariga bo‘lgan talabni tartibga solish m aqsadida qo ‘llaniladi.
M am lakatlarda valuta kursi rejim ini tanlash, uning shartlariga 
am al qilish ham valuta siyosatining bir ko‘rinishi hisoblanadi.
X V F tom on id an valuta kursi rejim lari a’zo m am lak atlar- 
ning am aldagi valuta tartibidan kelib chiqqan holda tasn iflan gan
bo‘lib, uning 8 turi qayd etilgan.
1. A lohida qonuniy to ‘lov vositasiga ega bo‘lm agan valuta re ­
jim lari (Exchange arrangem ents with no separate liegal tender).
2. V aluta boshqarm asi rejim lari (C urrency board arran g e­
ments). Bunday m on etär rejim da m am lakat m onetär organi to ­
m onidan m illiy valutani q a t’iy belgilangan alm ashuv kursida 
m uayyan xorijiy valutaga ayirboshlash m ajburiyati qonun bilan 
belgilab qo‘yhadi. Bunday rejim da m illiy valuta emissiyasiga,
152

---

m uom alaga chiqarilayotgan valuta xorijiy valutalar bilan to ‘liq 
ta ’m in lan g an d ag in a ruxsat beriladi.
3. A n ’anaviy q a t’iy b o g ‘lab qo‘yish rejim lari (C onventional 
fixed peg arrangem ents). M am lakat o‘z valutasini boshqa m ara- 
lakat valutasiga yoki v alutalar savatiga + /- 1% ga yoki u n d an kam
m arja (farq) doirasida bog‘lab qo‘yadi. O d atd a, valuta savatiga 
kiritilgan valutalar m a m lak a tn in g asosiy savdo ham korlariga te- 
gishli bo‘ladi. V alu talarning savatdagi vazni esa, savdo, x iz m atlar 
va kapital o q im in in g jo ‘g‘rofiy taqsim otiga asoslanadi. M o netär 
organ q a’iy belgilangan valuta p aritetin i valuta siyosatining turli 
vositalari yordam ida tartibg a solib turadi.
4. G o rizo n tal ch egaralar doirasida bog‘Iangan valuta kurslari 
(Pegged exchange rates w ith in horizontal bands). V aluta qiym ati 
q a t’iy belgilangan m arkaziy kurs atrofida + /— 1% dan ko‘proq 
m uayyan tebranish m arjasi doirasida ushlab tu rilad i yoki valuta 
ku rsin in g m aksim al va m in im al qiym ati o ‘rtasidagi farq 2% dan 
oshishiga yo‘l qo‘yiladi. M ustaqil m o n etär siyosatni am alga oshi- 
rish im koniyati valuta k ursin in g tebranish diapazoni kengligiga 
bog‘liq ravishda cheklanadi.
5. 0 ‘rm alovchi bog‘langan valuta kurslari (C raw ling pegs). 
V aluta vaqti-vaqti b ilan belgilangan stavkada kichik m iqdorda 
(odatda, uning m utlaq qiym ati m arkaziy kursga nisb atan 1% 
d an kichik) o‘zgaradi yoki ta n lam a m iqdoriy indikatorlardagi 
o ‘zgarishlarga javoban m uvofiqlashtirilishi ko‘zda tu tilad i. B unda 
ta n la m a m iqdoriy in d ik a to r sifatida yirik savdo ham k ori hisob- 
langan m am lakatlardagi inflyatsion target va kutiladigan in - 
flyatsiya o ‘rtasidagi farqlar, tarix iy inflyatsion farqlar olinishi 
m u m k in . 0 ‘rm alash stavkasi inflyatsiya va boshqa ind ik ato rlard an
kelib chiqib yoki avvaldan e ’lon qilin g an q a t’iy stavkada yoxud 
istiqboldagi inflyatsion farqlardan pastro q stavkada o ‘rn atilish i 
m um kin.
6. 0 ‘rm alovchi chegarali valuta kurslari (Exchange rates w ithin
craw ling bands). Bu rejim da o‘rm alovchi bog‘langan valuta k u rs­
lari o ‘xshash b o ‘lib, biro q un d a valuta kursi m arkaziy stavkadan
153

---

kam ida + /- 1% m uayyan tebranish farqi doirasida ushlab turiladi 
yoki valuta kursining m aksim al va m in im al qiym ati o ‘rtasidagi 
farq 2% d an oshishiga yo‘l q o ‘yiladi.
7. Avvaldan aniqlanadigan valuta kursi yo‘lakchasiga ega 
bo ‘lm agan boshqariladigan suzish rejimi (M anaged floating with 
no predeterm ined path for the exchange rate).
8. Erkin suzish (Independently floating). Valuta kursi valuta 
bozorida talab va tak lif asosida shakllanadi.
M am lakat valuta siyosatini olib borishda b ir qator iqtisodiy 
nazariyalarga asoslaniladi. X ususan, u larn in g asosiylari sifatida 
quyidagilarni qayd etish m um kin.
1. 
M arshall — Lerner sharti (ingl. M arshall — L erner co n d i­
tion, iqtisodchi olirnlar A lfred M arshall va A bba L erner nom - 
lari bilan bilan bog‘liq) — xalqaro iqtisodiyotda eksport va im ­
port o'rtasidagi farqni m illiy valutaning boshqa xorijiy valutaga 
nisbatan kursning o ‘zgarishi hisobiga yuzaga kelishini, ya’ni- 
m illiy valuta qadrini boshqa xorijiy valutaga n isbatan pasayishi 
yoki devalvatsiyasi savdo (joriy operatsiyalar) balansida eksport 
operatsiyalarui rag'batlantirib, ijobiy qoldiq shakllanishiga sa- 
bab b o iish in i belgilaydi. Bu sh art bajarilishi uchun xorijliklar 
tom onidan eksportga bo‘lgan talab elastikligi18 va m am lakat 
iste’m olchilarining im portga b o ig a n talabi elastikligi yig‘indisi 
1 dan katta qiymatga ega b o ‘lishi lozim . Ya’ni: